tehlike

[Oktay D.]

Tehlike sözcüğünün Türkçe karşılığı nedir? Atalar ne demiş, soydaşlar ne der?

[ulduzéver]

"Tehlike" Arapça "hlk" helak olmak >>tükenmek >>yokalmak kökünden gelir. kendi önerilerim bunlar:
Tüketek
Yokaltak

[Oktay D.]

tüketek, yokaltak gibi sözcükler Arapçasınıñ çevirisi gibi olmuş. Bence pek çağrışımlı değil.

Eski Türkler "terör, topluca korkutma, büyük tehlike" añlamında béliñ sözcüğünü kullanıyordu. Bugün Yörükler ve bazı Orta Asya Türkleri de bu sözcüğü veya türevlerini kullanıyor. Ancak bu sözcük daha çok "terör" için bir karşılık. Bu arada bu sözcüğüñ geçtiği bir Karluk atasözü vardır:
Er kutı béliñ, sub kutı tériñ
"Eriñ değeri terör[dür], suyuñ değeri dériñ[dir]"

Eski Türklerde ayrıca ada "tehlike" diye bir sözcük bulunur. Eylem hâli adart- "tehlikeye sokmak". Yakutlarda atagasta- "zarar vermek, saldırmak" ve Şorlarda aza "şeytânî bir ruh" şeklinde hâlen kullanılır.

Eski Türkçedeki -d- ve -d sesleri kurallı olarak Oğuz ve Kıpçak Türkçelerinde -y- ve -y olurken Yakutçada -t- ve -t, Şorcada ise -z- ve -z olmuştur [Bozkurt, 2005]. Eylemiñ türeyişi, ada sözcüğüne adlara gelen +r- eki ve ettirgen -t- çatı eki ile olmuş gibi görünüyor. Tıpkı
gebe "şişmiş" > geber- "ölmek (cesetler şişer)" > gebert- "öldürmek"
kara "siyah" > karar- "siyah olmak" > karart- "siyah yapmak"
sözcüklerindeki gibi...

Türkiye Türkçesindeki ayart- "kandırmak, yoldan saptırmak; uyarmak" sözcüğünüñ Eski Türkçe adart- "tehlikeye sokmak" sözcüğünden türediğini düşünüyorum.

Bu durumda "Tehlike" için benim birinci önerim,

ayar-

tehlikede olmak; uyarıda olmak; kandırılmak

ayart-

tehlikeye sokmak; uyarmak; kandırmak

ayartı

tehlike; uyarı

ikinci önerim ise doğrudan diriltmedir

aya

tehlike

[ulduzéver]

Pek güzel sözcükler. Kıpılayın (hemen) benimsedim. "Ayartak" da "tehlikeli orun, tehlikeye salan" gibi anlamlarla düşünülebilir. İşte başka sözcükler de türetilebilir.

[bensay]

aya/ada sözcüğünün günümüz aymak eylemliği ile ilişkisi var mıdır?

[Oktay D.]

Olasılıkla ada < ad- "aymak, fark olmak, ayrılmak" şeklinde çözümlenebilir ancak bunu tamamen añlamından yola çıkarak söylüyorum. Nitekim Şorcadaki "şeytânî bir ruh" añlamı ve Türkiye Türkçesindeki ayart- "doğru yoldan saptırmak, tehlikeye sokmak" añlamı bunuñ "sapma, ayrılma" añlamından mecâzî olarak "tehlike" añlamına geldiğini düşündürttüyor.

[Türkeröz]

tehlike: Zarar verebilecek durum.
tehlikeli: Zarar verebilen.

yaşam karartma

tehlike

yaşam karartabilir

tehlikeli

[bensay]

avuç içi anlamında bir "aya" sözcüğü var olduğundan "tehlike" olarak kullanıma oturtulması güç olur mu bilmem, aymaktan geliyor olması durumunda bu kökten başkaca bir sözcük...

[datadeveb]

yasanç

tehlike

Yas tutturucu özellikte olan. Yas, zarar anlamındadır DLT'de. Ses tınısı da tehlikeyi çağrıştırıyor bence. Direk direnç ikilisi gibi. Yasak yasanç.

Örnek
"Bu alana giriş yasançlı ve yasaktır."
"Yasaklanmış yerde kesinkes bir yasanç vardır. Bilemezsin sana yas eder."

[bensay]

çok elverişli olmamakla birlikte kimi yerde "tekinsizlik" sözcüğü tehlike karşılığı olarak kullanılabilir

[kuluduk]

yasanç

tehlike

Yas tutturucu özellikte olan. Yas, zarar anlamındadır DLT'de. Ses tınısı da tehlikeyi çağrıştırıyor bence. Direk direnç ikilisi gibi. Yasak yasanç.

Örnek
"Bu alana giriş yasançlı ve yasaktır."
"Yasaklanmış yerde kesinkes bir yasanç vardır. Bilemezsin sana yas eder."

Yas sözüne direkt olarak +anç diye bir ek getirilemez. Yas isminden yasa- diye bir fiil de yok. Yasak kelimesi asıl anlamıyla kanun, kanuna uygun demektir, bugünkü anlamı sonradan ortaya çıkmış (belki de seçim anlamındaki saylavın mebus anlamında kullanılması gibi yanlış kullanım sonucunda bu şekilde yerleşmiş).

[datadeveb]

yasanç

tehlike

Yas tutturucu özellikte olan. Yas, zarar anlamındadır DLT'de. Ses tınısı da tehlikeyi çağrıştırıyor bence. Direk direnç ikilisi gibi. Yasak yasanç.

Örnek
"Bu alana giriş yasançlı ve yasaktır."
"Yasaklanmış yerde kesinkes bir yasanç vardır. Bilemezsin sana yas eder."

Yas sözüne direkt olarak +anç diye bir ek getirilemez. Yas isminden yasa- diye bir fiil de yok. Yasak kelimesi asıl anlamıyla kanun, kanuna uygun demektir, bugünkü anlamı sonradan ortaya çıkmış (belki de seçim anlamındaki saylavın mebus anlamında kullanılması gibi yanlış kullanım sonucunda bu şekilde yerleşmiş).

Tarihçe (tespit edilen en eski Türkçe kaynak ve diğer örnekler)

Türkiye Türkçesi: [ Yunus Emre, Bütün Şiirleri, 1320 yılından önce]
cümle ˁālemler üstine χayr u şerri sen yasaduŋ
Çağatayca: "yapmak" [Nev, 1500 yılından önce]
nergis alur olsa bādedin kām / nānenc tirisindin yasar cām [nergis şaraptan zevk alsa, portakal kabuğundan kadeh yapar]
Yeni Türkçe: [ Osmanlıcadan Türkçeye Cep Kılavuzu, 1935]
yasamak = 1. Tanzim etmek; 2. Teşri etmek, taknin etmek = Légiférer

Bu bilgilerin ışığında "yasanç" sözcüğünün durumu türetilebilir duruyor. Eylem olarak "yasamak" sözcüğü Yunus Emre de "yasadun" / "yasadın" olarak kullanmış. Biraz sezgisel biraz dayanaklandırarak erdiğim "yasanç" sözcüğünü ele almak için bu örnekler yeterli gelmez mi?

[kuluduk]

yasanç

tehlike

Yas tutturucu özellikte olan. Yas, zarar anlamındadır DLT'de. Ses tınısı da tehlikeyi çağrıştırıyor bence. Direk direnç ikilisi gibi. Yasak yasanç.

Örnek
"Bu alana giriş yasançlı ve yasaktır."
"Yasaklanmış yerde kesinkes bir yasanç vardır. Bilemezsin sana yas eder."

Yas sözüne direkt olarak +anç diye bir ek getirilemez. Yas isminden yasa- diye bir fiil de yok. Yasak kelimesi asıl anlamıyla kanun, kanuna uygun demektir, bugünkü anlamı sonradan ortaya çıkmış (belki de seçim anlamındaki saylavın mebus anlamında kullanılması gibi yanlış kullanım sonucunda bu şekilde yerleşmiş).

Tarihçe (tespit edilen en eski Türkçe kaynak ve diğer örnekler)

Türkiye Türkçesi: [ Yunus Emre, Bütün Şiirleri, 1320 yılından önce]
cümle ˁālemler üstine χayr u şerri sen yasaduŋ
Çağatayca: "yapmak" [Nev, 1500 yılından önce]
nergis alur olsa bādedin kām / nānenc tirisindin yasar cām [nergis şaraptan zevk alsa, portakal kabuğundan kadeh yapar]
Yeni Türkçe: [ Osmanlıcadan Türkçeye Cep Kılavuzu, 1935]
yasamak = 1. Tanzim etmek; 2. Teşri etmek, taknin etmek = Légiférer

Bu bilgilerin ışığında "yasanç" sözcüğünün türetilebilir duruyor. Eylem olarak "yasamak" sözcüğü Yunus Emre de "yasadun" / "yasadın" olarak kullanmış. Biraz sezgisel biraz dayanaklandırarak erdiğim "yasanç" sözcüğünü ele almak için bu örnekler yeterli gelmez mi?

Yapmak anlamında yasa- eylemi olduğunu zaten biliyoruz. Ancak yas "matem" - yasak arasında kurmaya çalıştığınız anlam ilgisi tutarsız görünüyor. Diğer taraftan Türkiye Türkçesindeki yasa- eylemi yasak kelimesinden kök çıkarma yoluyla bulunmuş gibi görünüyor.

[datadeveb]

Yasa- eylemi üzerine düşünürsem eğer "yasanç" sözcüğü için şöyle bir tanımlama yapabiliyorum. Üzerinde olan doğal veya başka türlü herhangi bir yasasına uyulmadığında istenilmeyen sonuçların bütünüyle başa gelmesi ya da başa gelmesinin eşiğini aşma olasılığı bulunan durum.

Ateşin yasasına uygun davranmadığında yanmak gibi. Veya hızlanma yasasına uygun davranmadığında yönetimi yitirmek, yoldan savrulmak, bir yere çarpmak gibi. Böylelikle "yas" sözcüğünü hiç karıştırmamış oluruz. Sizde de böyle şeyler düşündürtmüyor mu bu sözcük?

[kuluduk]

Yasa- eylemi üzerine düşünürsem eğer "yasanç" sözcüğü için şöyle bir tanımlama yapabiliyorum. Üzerinde olan doğal veya başka türlü herhangi bir yasasına uyulmadığında istenilmeyen sonuçların bütünüyle başa gelmesi ya da başa gelmesinin eşiğini aşma olasılığı bulunan durum.

Ateşin yasasına uygun davranmadığında yanmak gibi. Veya hızlanma yasasına uygun davranmadığında yönetimi yitirmek, yoldan savrulmak, bir yere çarpmak gibi. Böylelikle "yas" sözcüğünü hiç karıştırmamış oluruz. Sizde de böyle şeyler düşündürtmüyor mu bu sözcük?

Kazanç, sevinç, utanç gibi sözcüklerde bir dönüşlülük söz konusudur. Kazan-, sevin-, utan- eylemlerine -ç eklenerek türetilmiş kelimelerdir. Yasan- eyleminden yasanç diye bir türetim yapılsa bile bahsettiğiniz anlamı ifade etmez. Daha çok üretimle alakalı bir anlamı ifade edebilir (imalat, mamul, vs. gibi): Bu ayakkabılar bizim yasancımızdır.