tehlike

[Yiğit98]

Öyleyse;

Tehlike: ayartı, aya

Tehlikeli: ayalı, ayartılı ?

Bu iş çok tehlikeli: Bu iş çok ayartılı/ Bu iş çok ayalı.

Bunun tehlikesi var: Bunun ayası/ayartısı var

Ayartı sanki bir şeyin ayarı, ayarlaması geldi, aya sözcüğü daha oturaklı gibi.

[TürkçeSözlük78]

Ayartı sözcüğü ile ayar sözcüğü ilintili mi ki? Birisi Türkçe birisi Arapça diye biliyorum ben.

[Yiğit98]

tüketek, yokaltak gibi sözcükler Arapçasınıñ çevirisi gibi olmuş. Bence pek çağrışımlı değil.

Eski Türkler "terör, topluca korkutma, büyük tehlike" añlamında béliñ sözcüğünü kullanıyordu. Bugün Yörükler ve bazı Orta Asya Türkleri de bu sözcüğü veya türevlerini kullanıyor. Ancak bu sözcük daha çok "terör" için bir karşılık. Bu arada bu sözcüğüñ geçtiği bir Karluk atasözü vardır:
Er kutı béliñ, sub kutı tériñ
"Eriñ değeri terör[dür], suyuñ değeri dériñ[dir]"

Eski Türklerde ayrıca ada "tehlike" diye bir sözcük bulunur. Eylem hâli adart- "tehlikeye sokmak". Yakutlarda atagasta- "zarar vermek, saldırmak" ve Şorlarda aza "şeytânî bir ruh" şeklinde hâlen kullanılır.

Eski Türkçedeki -d- ve -d sesleri kurallı olarak Oğuz ve Kıpçak Türkçelerinde -y- ve -y olurken Yakutçada -t- ve -t, Şorcada ise -z- ve -z olmuştur [Bozkurt, 2005]. Eylemiñ türeyişi, ada sözcüğüne adlara gelen +r- eki ve ettirgen -t- çatı eki ile olmuş gibi görünüyor. Tıpkı
gebe "şişmiş" > geber- "ölmek (cesetler şişer)" > gebert- "öldürmek"
kara "siyah" > karar- "siyah olmak" > karart- "siyah yapmak"
sözcüklerindeki gibi...

Türkiye Türkçesindeki ayart- "kandırmak, yoldan saptırmak; uyarmak" sözcüğünüñ Eski Türkçe adart- "tehlikeye sokmak" sözcüğünden türediğini düşünüyorum.

Bu durumda "Tehlike" için benim birinci önerim,

öñeri ayar-

tehlikede olmak; uyarıda olmak; kandırılmak

öñeri ayart-

tehlikeye sokmak; uyarmak; kandırmak

öñeri ayartı

tehlike; uyarı

ikinci önerim ise doğrudan diriltmedir

öñeri aya

tehlike

[TürkçeSözlük78]

E benim dediğim de bu işte, ayar sözcüğü Türkçe kökenli değil ki? Ayar ADI Arapça kökenlidir, ayar- EYLEMİ Türkçe kökenlidir. Türkçede eylemlerle adlar birbirinden çok belirgin bir çizgi ile ayrılmıştır. Ayar adından ayar- eylemi türetilemez, ayartı sözcüğü ayar- +tU ile üretilmiş. Ya da Oktay hocamın dediği gibi ayar- eylemi çatı eki ile ayart- olmuş ve bu eyleme -X eki gelmiş. Ayartı sözcüğünün ayarlamak eyleminin kökü olan "ayar" adı ile ilgisi yok, tersine bu ad Türkçe bile değil!


ayar
[ Kutadgu Bilig, 1069]
iliŋde arıġ tut kümüş, ˁiyārın küḏezgil [ülkende gümüşü saf tut, ayarını gözet]
[ anon., Ferec ba'd eş-şidde, <1451]
bize iki pāre yākūt-i rummāni gerekdür ki ˁıyārı temām ola
[ Meninski, Thesaurus, 1680]
ˁıyār vul. ˁayār: Modulus ac nota justae mensurae ponderisve [ölçek, doğru ölçü ve tartı standardı] & quod vulg. proba [halk dilinde test etme].
~ Ar ˁiyār عِيَار [#ˁyr fiˁāl msd.] altın ve gümüşün saflık ölçüsü, saatin hassas ölçümü, ölçüt < Aram #ˁwr עור uyanmak, uyanık olmak, nöbet tutmak ≈ Aram ˁīyr עׅיר nöbetçi, gözetici, muhafız

Not: Ar ˁāra "gezdi, oyalandı, yaramazlık yaptı" fiiliyle ilişkisi kurulamaz. Karş. ayyar.

Benzer sözcükler: ayarlamak, ayarlanmak, ayarlatmak, ayarsız

Bu maddeye gönderenler: miyar

[TürkçeSözlük78]

Bu arada önceden belirtildiğini göremediğim için ben kullandığım sözcüğü de eklemek istiyorum:

öñeri Çekince

Tehlike

Ben bu çekince sözcüğünü kimileyin tehlike kimileyin de risk anlamında kullanıyorum. Zâten doğru anımsıyorsam risk ve tehlike sözcüklerinin Türkçede farklı anlamlara iye olmasına karşın özünde bu sözcükler bulundukları ana dilde aynı anlama geliyor.

[Oktay D.]

çekince sözcüğü, daha çok "tereddüt, ihtiraz" için kullanılıyor.

[Yiğit98]

Yerine göre tehlike ile risk için "sakınca" sözcüğü birazcık daha genel anlamlı olduğundan daha oturaklı bence

Sakınca:
dikkatli olmayı, çekinmeyi, sakınmayı gerektiren durum ya da şey.
"Kabul etmekte bir sakınca yoktur." - Burhan Felek

Risk içeren durum tehlikeli olabildiğinden;

Riskli/Tehlikeli: Sakıncalı

[bensay]

"aya/ayalı" sözcüğü bir yana, tartışma bu sözcüğün dışında ilerlemektedir; tehlike korku yarattığından "sakınca, çekince" sözcükleri kanımca pek uygun düşmemektedir. bu bağlamda "okunaklı" benzeri "korkunaklı" dediğimizde bunun tehlikeli anlamını verdiğini düşünüyorum, tehlikenin risk anlamı kapsamında tehlikeli/riskli yerine ben "yitesilikli" demeyi yeğliyorum, daha önce de belirtmiş olduğum üzere kimileyin tehlikeli yerine "tekinsiz" demek de olanaklı...

[Oktay D.]

kork- sözcüğü, dönüşlü korkun- olmaz, olsa olsa édilgen korkul- olur. O yüzden korkunak türetimi yañlış.

Belki öl- > ölüt (cinayet, öldürme) gibi

öñeri korkut

tehlike, korkutma

[bensay]

TDK'da tarama sözlüğü kaynaklı aşağıdaki veri var, eklerde oğurla işlevsizleşmeler sonucu ek birikişmeleri olabiliyor

korkunca
Korkulacak, korkunç.

[Oktay D.]

korkunca sözcüğünüñ korkunç+A-k veya korkunç+A-g biçiminde olması gérekiyor (ses dönüşümü tıpkı karınçak > karınca gibi), soñuçta korkun- eylemine gelebilecek bir -çA eki yok. Zaten añlamında korkunç olması da bunu doğrular nitelikte.

[bensay]

önsül zaten korkunç sözcüğünün var olması kork- eyleminin ikinci bir dönüşlü çatı eki almış olduğunu göstermez mi, kork->korkun- +ış > korkunç

ikinci bir olasılık kork- +In>korkun +Ak>korkunak +lı >korkunaklı (şu kıpı eklerin işlevlerini düşünmeden yaptığım bir us yoruşturmadır bu ikincisi)

[Oktay D.]

Tüm tarihi belgelerde (Irk Bitig, yazıtlar, DLT, Kutadgu Bilig, vb.) bu sözcük korkınç biçimindedir, eğer -n-ş olsaydı korkınış biçimini bulmamız gérekirdi (çağdaş Türkçelerdeki biçimler ikincildir). O yüzden bu sözcükteki ek, birleşik olmayan -Xnç eki olmalıdır.

[bensay]

o ekteki "n" öğesi dönüşlü çatı "n"si değilse nedir, sevgili Oktay

[Oktay D.]

öde- > ödünç [DLT]
sözcüğündeki -Xnç eki, birleşik bir ek değildir, kendi başına bir ektir ve -n-ş ekinden farklı olarak öñceki ünlüyü daraltır. Oysa -n-ş olsaydı ödenç veya ödeniş olurdu.