pandemi

[bensay]

serpenti
salgınti

+tI eki genel olarak, küçüklük, önemsizlik anlamı kattığından olmaz. salgının büyüklüğünü, önemini, ortaya koyacak bir ek değilseye veya sözcük gerekiyor.

[ulduzéver]

Burağan, vurağan, gezeğen gibi sözcükleri örnekseyerek kırağan, bulaşağan usuma geldi.

[datadeveb]

kırağan beğendim.

[BoZCiN]

Kırağan sanırım kırandan hareketle akıllara geliyor.

Kıran ve salgın arasında küçük bir ayrım var. Bunun yok edilmemesi de gerekir. Mesela "kıran girdi" deyimi var. Hayvan sürüsüne kıran girdi demek, pek çok hayvanın telef olduğu anlamına gelir. Salgın hastalıktan ötürü oluşan büyük çapta ölümlerdir. Pandemi anlamı da yoktur. Köyde bir çiflik sürüsünde de kıran girmiş olabilir. Salgın ise ölümsüz de olabilir. Uyuz salgını, nezle salgını gibi.

Demem o ki; kıran konusuna girmeden önce sözlüklerdeki salgın ve kıran başlıklarına biraz daha bakınmak gerekiyor galiba.

Nişanyan
Kıran:
Tarihçe (tespit edilen en eski Türkçe kaynak ve diğer örnekler)
"salgın hastalık" [ Hızır b. Celalüddin, Tarih-i İbn Kesir terc., 1438]
kıran vākiˁ oldı, kızlıktan ve kırandan [kıtlıktan ve salgından] çok kişiler öldiler
Köken
Eski Türkçe kır- "1. kesmek, 2. öldürmek, katliam etmek" fiilinden Türkiye Türkçesinde +(g)An ekiyle türetilmiştir.

Salgın
Tarihçe (tespit edilen en eski Türkçe kaynak ve diğer örnekler)
Türkiye Türkçesi: "haber" [ anon., Ferec ba'd eş-şidde, 1451 yılından önce]
bennādan salġın alduğı maḥallede ol daχı kondı [mimardan bilgisini aldığı durakta konakladı] Türkiye Türkçesi: "(olağan dışı) vergi" [ Pîr Mehmed b. Yusuf, Terceman, 1461 yılından önce]
pādişāhdan il üzerine salınan salġuna ve bunlara benzer nesnelere dirler. Türkiye Türkçesi: "hastalık" [ Ahmed Vefik Paşa, Lehce-ı Osmani, 1876]
salgın hastelik: Maraz-ı müstevlī.
Köken
Türkiye Türkçesi sal- "göndermek, sallamak, saldırmak" fiilinden Türkiye Türkçesinde +gIn ekiyle türetilmiştir.

TDK
Kıran
1. sıfat Kırma işini yapan (kimse):
Taş kıran işçiler.
2. isim Bir topluluğun ve özellikle hayvanların büyük bir bölümünü yok eden hastalık veya başka neden, ölet, afet:
"Kıranları ve zelzeleleri, feyezanları ve harpleri görmüşlerdir." - Sait Faik Abasıyanık

Salgın
1. sıfat Kısa zamanda çevredeki insan, hayvan veya bitkilerin büyük bir bölümüne bulaşan, müstevli:
Salgın hastalık.
2. isim, tıp Bir hastalığın veya başka bir durumun yaygınlaşması ve birçok kimseye birden bulaşması, epidemi:
Tifo salgını. Kumar salgını.
3. isim, mecaz Belli bir hareketin, davranışın, sözün toplumda yaygınlaşması.
4. isim Bir şeyin bir yere girip her yanı kaplaması, istila:
Çekirge salgını.
5. isim, eskimiş Gereğinde herkesten para veya mal olarak toplanan geçici vergi.

Dil Derneği
Salgın öna.
1. Kısa sürede çevredeki insan, hayvan ya da bitkilerin büyük bir bölümüne bulaşan, müstevli:\\2\\ Salgın hastalık.
2. a. Bir hastalığın ya da başka bir durumun birçok kimselere birden bulaşması: Tifo salgını.
3. a. esk. Gereğinde herkesten para ya da mal olarak toplanan geçici vergi.
4. a. Bir şeyin bir yere girip her yanı kaplaması, °istila: Çekirge salgını.
5. a. mec. Belli bir eylemin, davranışın, sözün toplumda yaygınlaşması: “Anket ve hatıra defteri modası çok salgındı.” -A. Nesin.

Kıran (I) öna.
1. Kırmak eylemini yapan (kimse): Taş kıran işçiler.
2. a. Bir topluluğun ve özellikle hayvanların büyük bir bölümünü yok eden hastalık ya da başka neden, ölet. °afet.
~ girmek
1) kısa bir zaman içinde çok sayıda ölmek: Bu yıl tavuklara kıran girdi.
2) önceleri bol bol bulunan bir nesne bulunmaz olmak.

Kubbealtı
Salgın
sıf. ve i. (< sal-gın)
1. Kolera, tifo vb. kısa zamanda yayılan (bulaşıcı hastalık): Kavga, bu fakir tekāütlerin evini bir salgın gibi kasıp kavuruyordu (Reşat N. Güntekin). Âdeta bir salgının, artık kaldırmaya yaşayanların gücü yetmeyen ölüleri gibi oldukları yerde uzanmış yatıyorlar (Ahmet H. Tanpınar). ♦ i.
2. Bir hastalığın kısa zamanda yayılıp çevreye bulaşması: “Tifo salgını.” “Kolera salgını.”
3. Bir şeyin yayılmak sûretiyle bir yeri kaplaması, istîlâ: “Tırtıl salgını.” “Çekirge salgını.”
4. mec. Toplumda bir hâlin, bir söz, davranış veya alışkanlığın yaygın duruma gelmesi: “Kumar salgını.” Asrımızın ileride târihini yazacak adam elbette ki müstahzar salgınını göz önünde tutacaktır (Ahmet H. Tanpınar) [Son üç anlamda kelime genellikle isim tamlamasının ikinci öğesi durumundadır].
5. eski. Halktan para veya mal şeklinde toplanan geçici vergi: Ve dahi nice bin öşrü Arap’ın vilâyetine salgın saldı (Âşıkpaşazâde). Salgın verir mi köylü âyan hapse atmasa / Zencîr takıp boğazına Türk’ün kapatmasa (Gālip Paşa’dan).

Kıran
i. (kır-mak’tan isim-fiil ekinin kalıplaşmasıyle kır-an)
1. Kırmak işini yapan nesne.
2. Öldürücü, toptan yok edici salgın hastalık veya olay: Kırk yıl kıran olmuş, eceli gelen ölmüş (Atasözü). İkinci Sultan Mahmud yeniçeri kıranı başladığı zaman tavan aralarında saklanmak sûretiyle canını zor kurtarmış (Sâmiha Ayverdi).
ѻ Kıran girmek:
1. (İnsanlar ve özellikle hayvanlar arasında) Büyük can kaybına sebep olan salgın hastalık veya bir tehlike zuhur etmek: Kıran girince kışın yaşlılarla tâzelere / Musalla taşları yetmez olur cenâzelere (Ârif N. Asya’dan).
2. (Daha önce her yerde bulunan bir şey) Hiçbir yerde bulunmaz olmak, kıtlığına kıran girmek: Mahalle terbiyesine, mahalle saygısına, mahalle görgüsüne henüz kıran girmemişti (Sâmiha Ayverdi). Kıran kırana:
1. Çok çekişmeli: “Kıran kırana bir güreş.”
2. zf. Kıyasıya, öldüresiye: “Kıran kırana mücâdele ettiler.”

[toorku]

öñeri tümesepim

pandemi

[Türkeröz]

TDK
Kıran
1. sıfat Kırma işini yapan (kimse):
Taş kıran işçiler.
2. isim Bir topluluğun ve özellikle hayvanların büyük bir bölümünü yok eden hastalık veya başka neden, ölet, afet:
"Kıranları ve zelzeleleri, feyezanları ve harpleri görmüşlerdir." - Sait Faik Abasıyanık

Kubbealtı

Kıran
i. (kır-mak’tan isim-fiil ekinin kalıplaşmasıyle kır-an)
1. Kırmak işini yapan nesne.
2. Öldürücü, toptan yok edici salgın hastalık veya olay: Kırk yıl kıran olmuş, eceli gelen ölmüş (Atasözü). İkinci Sultan Mahmud yeniçeri kıranı başladığı zaman tavan aralarında saklanmak sûretiyle canını zor kurtarmış (Sâmiha Ayverdi).

Bunlara baktığımızda ortak özellikleri var. Ayrıca kıran kırana diye de ölümcül olmadığına kanıt ta var. Salgın yalnızca bir yer için tanımlanmışken pandemi birden çok veya tüm yer için tanımlanmış. Ayrıca;

kırmak, -ar
1. -i Sert şeyleri vurarak veya ezerek parçalamak:
Taşları kırmak. Bardağı kırmak.

2. -i İri parçalara ayırmak.

3. nesnesiz Belirli bir biçimde katlamak:
Forma kırmak.

4. -i Öldürmek, yok olmasına neden olmak:
Bu yıl soğuk, hayvanları kırdı.

5. -i Bir şeyin fiyatını azaltmak, indirmek:
"Firma verdiği teklif fiyatını son dakikada bir yüzde yirmi daha kırıyordu." - Haldun Taner

6. -i Tavlada karşı oyuncunun pulunu oyun dışında bırakmak.

7. -i Vücut kemiklerinden birini parçalamak:
"Ayol, yapma, gel, düşüp bir yerini kıracaksın!" - Osman Cemal Kaygılı

8. -i Tahılı iri ve kaba öğütmek.

9. -e Hareket durumundaki canlının veya taşıtın yönünü değiştirmek, çevirmek, döndürmek:
"Ne tarafa doğru meyil varsa gidonu o tarafa doğru kıracaksınız ki bisiklet doğrulsun." - Burhan Felek

10. -i, mecaz Dileğini kabul etmeyerek veya beklenmeyen bir davranış karşısında bırakarak gücendirmek, incitmek:
"Bazen bir kelimenin, bir ses tonunun sevdiğimiz bir insanı kırdığını görürüz." - Mehmet Kaplan

11. -i, mecaz Yok etmek:
"Bir gündüz olsa belki bu derdi kıracağım / Yoksa bu sensizlikten artık çıldıracağım" - Enis Behiç Koryürek

12. -i, mecaz Gücünü, etkisini azaltmak:
"Birkaç gün evvel yağan yağmur sıcağı kırmamış." - Burhan Felek

13. -i, argo Kaçmak, uzaklaşmak.

14. nesnesiz, ticaret Değerinden düşük fiyata almak:
Bono kırmak. Çek kırmak.

Görüldüğü gibi gerçek anlamının dışında da kullanılmış.

kırgın
1. sıfat Bir kimseye gücenmiş, gönlü kırılmış olan.

2. zarf Gücenmiş, gönlü kırılmış bir durumda:
"Kırgın, usangın kalktı sabahın er saatlerinde." - Abbas Sayar

3. isim, halk ağzında Toplu ölümlere yol açan bulaşıcı hastalık.

Türkiye'de ölüm çok olmasa da gezegenimizde (dünyamızda) ölümlerle baş başa olan yerler var. Yine de öldürücü değil ona göre karşılık istiyorsanız

öñeri kocasalgın, topsalgın

pandemi

öñeri uluslararası salgın

pandemi

seçeneklerim var. Ancak ölümcüllüğüne de

öñeri topkıran

pandemi

öneri gerek.

[Gökbey]

Yazılarımda "evrensel salgın" sözcüğünü kullanmakla birlikte burada vérilen "karasalgın" sözcüğünü de çok yérinde bulduğumu bélirtmek isterim.

[TürkçeSözlük78]

öñeri ulusalgın

pandemi

[kavurt]

"küresel salgın" desek cuk diye oturacak, küre özdilden değil, "evrensalgın, yeryüzü salgını, genel salgın" ?

yuvarsal: küresel

olacağından;

yuvarsal salgın: pandemi

uygun olur.