astronot, kozmonot

[Oktay D.]

Uğrola,

Bilindiği üzere astronot için "gökmen" sözcüğü önerilmiş. Ancak "mann" ekinin Almanca' dan ("adam, erkişi") geldiği varsayıldığından (?)

İngilizce' de astronot kıytırık (uyduruk) sözcüğü:

astronot [ 196+] ~ İng astronaut uzay yolcusu & EYun astēr, astro- yıldız + EYun naútēs gemici, denizci " astr(o)+, navigasyon
———————
• İngilizce sözcük Yunan mitolojisindeki Argonaut’lara (Argo yolcuları) benzetme yoluyla 1929’da türetilmiş ancak 1961’de yaygınlık kazanmıştır.

Ruslarca:
kozmonot

kozmonot [ 196+] (~ İng cosmonaut ) ~ Rus kosmonávt Sovyet uzay gemileri mürettebatına verilen ad & EYun kósmos evren + EYun naútēs gemici, denizci " kozmos, navigasyon

Çinlilerce:
taykonot

Uzayadamı, uzay görevlerine katılmak üzere eğitilen kişi. İnsanlı uzay uçuşlarının seyrekliği nedeniyle eğitim gören uzayadamlarının bir kısmı yedek kadroda kalarak uzay görevi alamadı. Buna karşılık, uzay turistleri, gerekli eğitimi aldıkları için uzayadamı olarak adlandırılabilir.

Uzaya insan gönderen ülkelerin dillerinde [değiştir]

Uzayadamına İngilizce astronot, Rusça kozmonot (космона́вт ) denir. Bu iki kelime, Yunanca ástron (yıldız) ve kosmos (evren) kelimelerinin nautes (denizci) kelimesiyle birleşmesinden oluşur. Türkçede de ABD'li ve Rus veya Sovyet uzayadamları için yaygın olarak kullanılır.

Çince (pinyin) uzayadamına hángtiān yuán denir. Çince terimin taykonot olduğu yönünde Çin dışında yanlış bir kanı vardır. Taykonot terimi, Malezyalı etnik bir Çinli tarafından 1998'de ortaya atılmış ve batı medyasında hızla yayılmıştır. Çince tàikōng (uzay) teriminden türeyen bu kelime Çin'de kullanılmadı. Buna en yakın Çince terim, tàikōng rén, uzaya çıkmış kişi anlamında kullanılmaktadır. Türkçe uzayadamı teriminin karşılığı olarak uzun süre yǔháng yuán (evren gezgini) kullanıldı. Hángtiān yuán, Çin hükümetinin resmi yazışmalarda kullandığı terimdir.

Uzaya insan gönderen ülkeler şu ana kadar ABD, Rusya (Sovyetler Birliği), Çin ve Malezya olmakla birlikte, özellikle ilk üç ülkeyle yaptıkları işbirliği sayesinde kendi uzayadamlarını uzaya gönderen uluslarda olmak üzere, diğer dillerde farklı kelimeler vardır. Örneğin, Fransızca spationaute (okunuşu: spasyonot) kelimesi Latince spatium kelimesinden türetilmiştir.

Fıransızlarca:
spasyonot

kullanılıyormuş. Görüldüğü gibi kamusu kendi dillerinde adlar koymaya uğraşmışlar; koymuşlar da.

Biz de kendi "uzaycımızı" göğe yollayacaksak ne ad koyacağız? İster kendi araçlarımızla isterse başka araçlarda konuklanarak bir Türk yiğidi uzaya gidecekse adı sanı ne olacak? Yoksa anılmayacak da örneğin: Astronot Tulga mı konulacak? İşuğraşı (mesleği) İngilizce mi olacak?

Bu Türkçe' ye yakışır mı? Türk olmaya yaraşır mı?

yıldız Türk [Uy, Kaş viii+] yultuz a.a.; [DK xiv] ılduz Türk yal- yanmak, alevlenmek, parıldamak " yan-
———————
• Türk yal-/yaldra- (parıldamak, ışımak) fiiliyle yapısal ilişkisi açık değildir. En eski kaynaklarda daima yultuz biçimi kullanılır. • "Kuzey, kuzey rüzgârı" anlamı kutup yıldızından türemiştir.

yıldız, evren, gök, uzay, tengiz (denizci),  gibi sözcüklere anlamdaş olanları derlersek üzerinde us yoruşturabiliriz.

Uğrola

[Boraan]

  ''men'' eki bir bakıma artık  ''gen'' ekinin yerini aldığından ''Gökmen'' sözcüğü uzaycı olarak kullanılabilir diye düşünüyorum.Gökmen sözcüğü aynı zaman da ''mavi gözlü kimse'' olarak da kullanılmaktadır.Ama gene çoğunluk ''gökken'' demek isterse gen ekine de dönülebilir.

[Oktay D.]

+gen eki eylemden ad yapan bir ektir.

Türkçe göğer- "mavileşmek/göklere çıkmak"[1] < göğe- + "+r ettirgenlik eki" < göğ[2] sözcüğü bulunmakta. Öyle ki, güvercin (< "göğercin") sözcüğü buradan türer. Bu sözcüğüñ kökü kȫ- "yükselmek, kalkmak" sözcüğüdür (göğ: kalkmış yüksekte olan şey).

Bundan yola çıkarak belki göğerci, göğeren gibi türetimler düşünülesidir.

Dipçe.
[1] Eski Türkçe kȫker-
[2] "gök" biçimi soñradan yazı diline geçmiştir. Özünde "göğ"dür, nitekim /ö/ uzun olduğu için Oğuz dillerinde uzun ünlüden soñraki ünsüz yumuşar (Azerice "göy").

[bensay]

+gen ekine bir belgi düşmek gerekiyor: DLT'de "Tengrigen" diye bir sözcük vardır. Anlamı, "inancı olan bilgili kişi" (anımsayabildiğimce). Sonra "başkan" diye bir sözcüğümüz var. Baş- biçiminde bir eylemliğimiz eskiden var mıydı bilmiyorum. Ancak, eskiden de "tengrimek" diye bir eylemliğimiz olmadığı açık gözüküyor.

Şu kıpı usuma gelen aykırı gibi gözüken örnekler bunlar. Genel olarak eylem köklerine ulanan bu +gen/gan ekinin burada adlara ulandığı görülmekte...?

Katkılarınızı bekliyorum, tartışalım, aydınlanalım, aydınlatalım.

*Varsayımsal kapsamda, ba- (bağlamak), baş- (karşılıklı bağlamak, bir araya getirmek), başkan (bir araya getiren bağlayan kişi)?

**Tengrigen için bir us yürütümü yapamıyorum.

[Oktay D.]

başkan < baş + kân "han"
Kaşgarlıda görülen başġan sözcüğündeki /ġ/ sesi /k/ ya da /ñ/ sesinden gelmiş olmalıdır[1], olasıca /k/dan.

teñri- diye bir eylem yok ama teñir- eyleminden gelir. Belki de göçüşme yaparak teñirgenden dönüşmüştür? Belki de Moğolcadan etkilenmiştir. Çünkü o dönemlerde Teñricilik Moğollar ile yeñiden canlanmıştı.

Dipçe.
[1] Osman Fikri Sertkaya, "Sağın 'Doktor/Hekim', Hemşire 'Bacı' ", Türk Dili Dergisi, sayı 665, 5/2007, TDK, 395-403. betler.

[bensay]

Açıklamalar beni de kanıdaş kıldı. Bu arada, tenir- eylemliğinin anlamı nedir?

Ayrıca, "muhtemelen" yerine uzun uzadıya "büyük bir olasılıkla" demekten kurtaran "olasıca" açılımı çok iyi olmuş.

[Oktay D.]

*teñir- eylemi özünde kaydedilmiş değil. teñri sözcüğünüñ olası kökenidir. Bir önceki kök teñ "denk" ya da *teñ- olduğu düşünülüyor. Çok kesin bir görüş yok zaten.

[bensay]

Bu durumda, eni konu kanışmışken (ikna olmuşken) kurt düştü yine usuma. Tengrigen'in türeyiyişinde eylem kökü + gen varsayımsallaşmış durumda. Ayrıca, bugünkü temren sözünün "temürgen" den dönüşük olduğu göz önüne alınırsa yine ad+gen mi biçiminde bir sorgu açılıyor. Bir başka sözcük de "güngen" (=saat, saatin kaç olduğunu gösteren aygıt). Ola ki, gün/günü-/günügen/güngen biçiminde bir dönüşüm yoksa burada da ad+gen gibi bir durum ortaya çıkıyor. Güngen sözcüğüne TDK TT Ağızlar Sözlüğünden ulaşılabilir.

Bu sözcüklere ilişkin de bilgilenebilir miyiz?

[bensay]

Uzaycı sözcüğü güzel sözcük. Ancak, değme astronot eş oğurda uzaycı olmakla birlikte, değme uzaycı eş oğurdada astronot değildir. Uzun sözün kısası, uzaycı astronottan daha geniş bir kavramı karşılar gibi durmaktadır.

Değme/say: Her

[Toygun]

Uzay gezgini olur mu acabâ?

[bensay]

Astronotların dış görünüşlerine en yakın görünüş dalgıçlarda var, buradan esinle "uzay dalgıcı" desek gülünç mü olur? Astronotları uzaya dalış yapan kişiler olarak düşünemez miyiz?

[Oktay D.]

dalgıç < dal- "suya dalmak"
olduğuna göre
yörüngüç < yörün- "yörüngeye girmek"
teñgiç < teñ- "göğe yükselmek"
göğergiç < göğer- "göğe yükselmek < mavileşmek"
diye öneriyorum. Séç béğen

[M.calli]

ben bir kaç kez gökmen sözcüğünün kullanıldığını gördüm

[Oktay D.]

gökmen türetimi, "gök gibi" añlamına gelir çünkü adlara gelen +mAn eki bu añlamı katar oysa éyleme gelen -mAn eki meslek/yapıcı adları yapar. O yüzden gökmen sözcüğü yañlış bir türetimdir.

[Oktay D.]

*teñir- eylemi özünde kaydedilmiş değil. teñri sözcüğünüñ olası kökenidir. Bir önceki kök teñ "denk" ya da *teñ- olduğu düşünülüyor. Çok kesin bir görüş yok zaten.

Yukarıda 2008'de yazmış olduğum bu iletideki bilgi eksiğimi/yañlışımı gidereyim:
DLT'de teñür-/teñir- "göğe doğru yükseltmek" ile teñ- "göğe yükselmek, süzülmek" sözcükleri bulunuyor.