doğa, doğal

[ulduzéver]

Keşke dilimizdeki yañlış türetimleri listelemiş bir bétik veyâ makâle bulunsaydı.
Örneğin doğal sözcüğü nasıl türedi doğru bir türetim mi değil mi ...

Natural: From Middle English natural, borrowed from Old French natural, naturel, from Latin nātūrālis, from nātus, the perfect participle of nāscor (“be born”, verb).

Kökü Türkçe doğ- ile değiştirip yabancı dilin ekini aynen kullanırsanız ortaya böyle garibe kelimeler çıkabiliyor.

Öñce doğa sözcüğüne bir bakalım, dil dévrimi döneminde mi yapıldı yoksa öñce vârmıydı?

Soñra doğal sözcüğünüñ kökenlemesi üzerine görüşler yazılırsa sévinirim.

[Oktay D.]

İkisi de 1935'te Cep Kılavuzu'nda yayımlanmış.

doğa sözcüğü, doğ- eylemine ad yapan -A ulaç eki getirilerek oluşturulmuş, tıpkı yar- (yarmak, kesmek) > yara veya çevir- (çevirmek, döndürmek) > çevre veya yak- (yaklaşmak) > yaka gibi. Sözcük türetilirken Fransızca nature (/natür/ diye okunur) sözcüğünüñ Latince *nasci- (doğmak) kökünden gelmesinden esinlenmişler. Öte yandan Arapça tabiî/tabiat sözcükleri, tabᵓ (basım, kalıp, huy) sözcüğünden geliyor, kökü tbᵓ (basmak).

Kısaca doğa sözcüğü kurallı bir türetim.

doğal sözcüğü, açıkça doğa sözcüğünden türetilmiş ancak ada eklenebilecek bir +L eki bulunmuyor (eyleme eklenen bir -L eki var yalñızca). Beñzer biçimde doğ- eylemine gelebilecek bir -AL eki de bulunmuyor (olsa olsa ada gelen +AL < +A-L birleşik eki var). doğ- sözcüğüne -L eki getirilseydi doğul olurdu. Sözcüğüñ kurallı olarak aynı biçimde yéñiden türetilmesi, démeli "kurtarılması" için bir yol görünmüyor.

Bu yüzden doğal yañlış bir türetim.

[bensay]

A. Tietze “-(a)l: fiilden nomen instrumenti ve sıfat yapar (çatal)”;

“çatal” sözcüğünde “… < çat- + fiilden isim yapan -al eki (B. M. Rasanen 1957 s. 132-133, 1969 s. 101), krş. Sakal < *sak- ‘sarkmak’ (Clauson 1972 s. 805’e göre bu fiil *saka- olmalı… Fiilden isim yapan -(a)l vs. eki, yalnız tek heceli köklere eklenir gelir ve başlıca nomen instrumenti ve sıfat oluşturur (b. T. T. Banguoğlu 1974 s. 231-233, krş. M. Erdal 1991 I, 330-332): çatal, çökel, dükel / tükel…” açıklamasını yapar.

[Oktay D.]

Öñcelikle, dükel/tükel < tüke- olduğundan onu eleyelim.

sakal sözcüğünüñ kökeni hakkında türlü görüşler var. Hangi eylemden geldiğine emin olmadığımız bir sözcüğüñ kökenini yine varlığından emin olmadığımız bir ekle kurgulayamayız. sakal'ıñ sark- geldiğini kanıtlamak için -AL ekinden emin olmamız gérekiyor, öte yandan -AL ekinden emin olmak için sakal sözcüğünüñ sark-'tan geldiğinden emin olmamız gérekiyor. Totoloji.

çat- eyleminden geldiği açık olan çatal sözcüğü yalñızca Orta Oğuzcada görülüyor. Pekala *çatgal biçiminden geliyor da olabilir. Sakal'daki gibi bundan emin olamayız, yoksa yine totoloji olur.

çökel sözcüğü Tarama Sözlüğünde çökel olarak geçiyor ve çökül biçiminiñ sesletimi olarak yér alıyor. Oysa özünde Arap harfli yazımlarınıñ ikisi de çökül diye okunabilir, arada elif yok. Kısaca buradaki ek -L eki, -AL déğil.

Bir de alıntıda krş. M. Erdal 1991 I, 330-332 dénmiş, démeli Old Turkic Word Formation bétiğine atfetmiş. O bétlere baktım ve oradaki tüm örnekler -(X)L ekiyle ilgili. Bétikteki hiçbir örnekte eyleme gelmiş bir -AL yok. Dahası, bunuñ sözünü bile étmemiş. Bétik içinde de böyle bir ek yok, zaten bétikte başlıklar ekleriñ adından oluşuyor.

[bensay]

buradan, bir masa başı sözcüğü olarak en azından, doğgal>doğal kurtarışı çıkar bence

[Oktay D.]

-gA- eki, özünde -g ile +A- birleşimi olduğunu düşünürsek toğ- eylemine -g eki gelmeyeceğine göre *toğga- elde édemeyiz bence.

[bensay]

kipleşmiş olarak doğrudan eyleme ulanan -gA- eki bulunduktan sonra sorun olduğunu düşünmüyorum, doğ->doğga- >doğgal, kipleşme gerçekleştikten sonra ilk oluşum bağlamı önemsizleşiyor bence

[cingelek]

From Middle English natural, borrowed from Old French natural, naturel, from Latin nātūrālis, from nātus, the perfect participle of nāscor (“be born”, verb).

Türkçe doğmak fiiline yabancı sözdeki ek aynen getirilerek uydurulmuş.

Sakal ve çatal (Kubbealtı Lugati'ne göre çat-al < çat-ġal < çat-ġalı) sıfat değil, aidiyet-mensubiyet manası da taşımamaktadır. İki farklı ek söz konusu olduğıu ayan beyan ortadadır.

Belki diyeceksiniz çatal sıfat olarak da kullanılabilir. Evet ama aidiyet mensubiyet manasıyla değil ya şeklinden dolayı ayrılan şeyler için (çatal yol) ya da sivriliğinden dolayı benzetme yapmak için vs. kullanılmaktadır. Diğer lehçelerde çatal manasında kullanımı yaygın olan sonu /al/ sesleriyle bitmeyen acha / haça kelimesi de benzer durumlarda kullanılmaktadır. Dolayısıyla bu şekildeki istimalin de aidiyet-mensubiyet manası bulunan Fransızca çakması ekin Türkçede var olduğuna ispat teşkil edemeyeceği çok açıktır.

[bensay]

benim bu konuyla olan ilgim, sözcüğü kimin ne biçim türetmiş olduğuyla ilgili olmayıp, Türkçenin türeme olanakları bağlamında böyle bir sözcüğün oluşup oluşmayacağına ilişkindir, türeteni tanımıyor, ne biçimde türettiğini de bilmiyorum