yana "beñzerlik ek-edâtı"

[ulduzéver]

Bu ek-edât Azerbaycan Türkçesinde âdlara ve özellikle sıfatlara ulanıp çoğunlukla beñzerlik añlamı katar bu ek-edâtla yapılan birleşikler hem zarf hem de sıfat olarak kullanılırlar:

Kişiyana "kişi (érkek) gibi, érkekçesine"
Şâiryana "şâir gibi, şâircesine"
Uşaqyana "çocuk gibi, çocuksu"

Zarf:
Şâiryana danışmaq: şâircesine konuşmak

Sıfat:
Uşaqyana gülüşləriñ "çocuksu gülüşleriñ"

Farsçadaki +âne ekine hem yapı hem añlam hem de vurgu bakımından beñzeş olsa da (vurguyu soñ heceye götürür), hep y ile başladığı için kökeni ondan ayrıdır diye düşünüyorum. Çünkü Farsça +âne tekçe açık heceye ulandıkta yâneye dönüşür.

yana, añlam bakımından Orta Türkçe bu yañlıg "böyle, bu gibi" sözündeki yañ "tarz, hûy" sözcüğüyle aynıdır. Gerçi Az.Tde bugün yañ › yéng biçiminde kullanılmakta ancak edât olarak kalıplaşması da olasıdır.

Şâiryan "şâir tarzlı" biçimine yönelme durum eki +A gelerek oluşmuş olabilir mi acabâ? şâirce › şâircesine gibi bir hâdise.

[Oktay D.]

Bence Arapça nispet eki +î ile Farsça +âne birleşimi bir ek: *şâirî (şâir gibi) > *şâirîyâne (şâir gibi, vurgulu) > AzT. şairyana

Azerbaycan Türkçesinde Farsça veya Arapça uzun ünlüleriñ kısaldığını biliyoruz. Ayrıca Türkçede ard arda aynı işlevli ekiñ gelmesi de olağan: şâirce > şâircesine

[ulduzéver]

Öyle görünüyor çünkü başka Türkçelerde de yoktur ve özellikle Günéy Azerbaycana değişli. Ancak kimi çelişkiler de vâr.
Arapça nispet eki +î Türkçe kökenli sözcüklere gelmezken ârdından Farsça +âneniñ gelmesi de uzak görünüyor. Yana sözcüğü her türlü âda geliyor, Arap abécésiyle ayrı ayrı yazılıyor. Örneğin اوغلان یانا "oğlan yana" bitişik yazılmıyor. Elbette bu yazılış kéyfîdir ancak ses açısından bakılırken îyâne ekiyle çelişiyor.
Örneğin uşaq sözcüğüne Arapça-Farsça birleşik +îyâne eki getirilseydi uşağîyâne olurdu, â sesi kısalıp e ile î sesleri uyuma girseydi bile soñûçta uşağıyana elde édilirdi ve hattâ uşa:yana gibi bir telaffuz ortaya çıkardı. Çünkü Azerbaycan Türkçesinde sözsoñu q harfi, kendisinden soñra ünlüyle başlayan her türlü ek ve sözcük gelince, ğ telaffuz édilir.

Yine bunlara karşın, ekiñ +îyâneden yanaya bozma olup tam sıfırdan bir ek-edât gibi kullanılması da olanaklıdır.