sıpa

[Oktay D.]

Eski Türkçede sıp (2 yaşında at/éşek yavrusu) olarak bulunan sözcük, Nişanyan'a göre Soğdca asp (at) sözcüğünden geliyor.

Öñcelikle sözcük asp biçiminden gelemez çünkü sıpa sözcüğünda uzun /ı/ sesi bulunuyor, arada olmayan bir ünlünüñ alıntı sözcükte uzun olarak ortaya çıkması sesleşim phonotactics olarak olanak dışıdır: krş. Türkmen sīpa, Oyrat sīma. Kaldı ki hiçbir Türkçede başında bir /a/ ile bulunmuş değil.

Nişanyan'ıñ köken açıklaması olarak İrani halklarıñ at kültürünü Orta Asyaya yayması bir argüman olamaz. Zaten M.Ö. 2000'lerde Türkler ve Moğollar öteki kültürlerle nasıl étkileşiyordu hiçbir bilgimiz yok. 10000 yıldır göçebe olan Orta Asya halklarınıñ at kültürünü İranî halklardan alması da ters görünüyor. Yapılan araştırmalarda [1] M.K.Matossian, Shaping World History, 2016 atıñ Avrasyada M.Ö. 3500'lerde evcilleştirildiği görülüyor. 2019'daki bir çalışmada A.K.Outram ile ark., 'The Earliest Horse Harnessing and Milking'. Science. 323 (5919) 2019: 1332–1335. ise ilk evcilleştirmeniñ Akmola, Kazakistan'da Botay halkı tarafından yapıldığını gösteriyor (Botay halkınıñ dili bilinmese de kimi ipuçları bir Ural halkı olduğu yönünde).

Ayrıca Orta Türkçede sırpa (éşek yavrusu) biçimi de görülür, bu da özünde uzun ünlünüñ /r/ erimesiyle oluştuğunu, sözcüğüñ kök biçiminiñ *sırp olduğunu gösterir. Nitekim Ana Türkçe -rp-/-rb- ses öbeği -p- sesine dönüşür (krş. Türkçe sip-ir- (süpürmek) = Moğolca sirpi- (süpürmek)).

Öte yandan Moğolcada sarbaġa (2 yaşında at/éşek yavrusu) sözcüğü bulunuyor. Buradaki +gA eki Moğolcada hayvan adlarına gelen işlek eklerden biri zaten (ayrıca +gAnA ile +gAn var, Türkçede de +gA, +gAn, +Ak), bu durumda Moğolca sözcüğüñ kök biçimi *sarba olur.

Kısaca
Türkçe sıpa/sırpa (éşek yavrusu)
< Eski Türkçe sīp/*sırp (2 yaşındaki at/éşek yavrusu)
< Ana Türkçe *sırp < *sırba = Moğolca sarba-ġa (2 yaşındaki at/éşek yavrusu)
< Ana Altayca *sırba

[Külliyât-ı Türkî]

Klasik Hint-Avrupalı işte, ne beklenir ki! Bir de "Not: At kültürü MÖ 2. binyılda İndo-İrani kavimler tarafından Orta Asya, Güney Asya ve Güneybatı Asya'ya yayılmıştır" yazmış...