Türkçe'nin Geri Vitesi

[Temirbek]

Oktay sana birşey sorayım. Ana Türkçede, Baturalptürk'üñ aradığı ek işlevine iye yada yakın olan bir -pI- eki olabilir mi?

Usuma iki örnek geliyor; yel- "esmek" > yelpi- "esememek?, düzenli ve düzgünce esememe" > yelpik "astım 2) nefes darlığı" (Halk Ağızları) belki bu kökten *yelpir- "kesik kesik, düzensizce estirmek" > *yelpiz- > *yelpizek > yelpâze(?)

Bir de geçenlerde açtığım başlıktaki *kılbık > kılıbık sözcüğü var. Yakutça kilbi- "cesâret edememek" belki kı- "yapmak" > kıl- > *kılbı- "yapamamak 2) cesâret edememek" > *kılbık "cesâretsiz" = Yakutça kilbik "cesâretsiz, korkak"

Geldiği eylemi olumsuzlayan, karşıt añlam veren ve aynı zamanda ikincil bir işlevi de ilgili eylemiñ düzensice, aralıklı, bozukça sürdüğünü belirten bir -pI- eki var mıdır?

Eğer varsa hem "tekrar, yiñeleme" hem de "olumsuzlama, karşıtlama" eklerini bulduk demektir Önceyin dilimizde varmış(?)

Bildiğimce -pI- eki var fakat dediğim gibi bir işlevi var mıdır? Varsa bu ekle yeñi türetimler yapılabilir;

aç- "açmak" > *açpı- "açamamak 2) belki kapamak" (Baturalptürk'üñ aradığı gibi). Bu yalñızca örnektir, öneri vb. değil.

[Oktay D.]

Bu konuda şu ânda kesin yargılarda bulunamam, bakınmam gerekiyor. Ancak DLT'de geçen ep/ap diye bir sözcük var ve olumsuzluk sözcüğüdür. DLT'deki örnek ap ol ap bu "ne o ne bu" biçimindeydi. Onun ekleşmiş biçimi olabilir. Ancak bu yalŋızca bir öngörü. Olanağım olduğunda buna bakacağım, ilginç ve mantıklı geldi.

[Temirbek]

Baturalptürk;

Türkçe'nin geri vitese ihtiyacı yok demek geçiştirme olmuş. Öyle bakarsak, Türkçe'nin "miş'li geçmiş zaman"a da ihtiyacı yoktu. Ama, bugün dile nasıl bir derinlik ve ifade kolaylığı sağladığı ortada. Diyeceğim, bu tür ögelerin bulunmayışı kimseyi öldürmez; ama bulunursa dile zenginlik katar. Madem bizde bu anlamı karşılayan ek yok, öyleyse bu anlamı yükleyebileceğimiz bir ek-yapı-sözcük aramalıyız.

Yoğ, geçiştirme değil. Siz Batı Dillerini döz (temel) alıp Türkçe'yi onlara bakarak karşılaştırıyorsuñuz. Türke'niñ bir eksiği yoktur, önceki iletilerimde değindiğim gibi. Meselâ bir Fransız sizin gibi düşünerek; "Ya biz neden 'arabamı yıkıyorum' der gibi 'kendimi yıkıyorum' diyoruz? Bu ne kadar ilkel bir añlatım. Bizde de Türkçedeki gibi 'yıkanıyorum' diyebilecek bir ek olsa keşke, Fransızca'nıñ bu konuda eksiği var" demez sanıyorum.

Türkçe'nin fiil zengini bir dil olduğu konusunda kuşkuluyum. Ama İngilizce'de daha fazla fiilin kullanıldığı konusunda kuşkulu değilim. Bizde tanımı dahi yapılmamış kavramlar İngilizce'de tek sözcükle karşılanıyor. Hem de bir değil birden fazla nüanslı sözcüklerle.

Türkçe deyince sadece İstanbul Ağzını algılarsañız bu gibi kuşkularıñız olabilir. Eski Türkçedeki eylemler dâhil Türkçedeki tüm fiilleri kast ediyorum. Eski İngilizcede olup da bugünkü İngilizcede olmayan ve sözlüklere alınmamış "bir tek" fiil ya da sözcük yoktur. Ama bizde yüzlerce fiil ve sözcük TDK Sözlüğünde yok.

Çok basit bir örnek vereyim; TDK Ağızlar Sözlüğünde ve Büyük Sözlükte "olmayan" bir eylem var bizde hem de bu eylem taa Eski Türkçe'ye dek gider; sôcu- "korkmak, irkilmek". Bu örnek gibi yüzlercesi daha var.

Dillerin kuralları farklıdır, tamam. Peki, öyleyse neden Türkçe'deki "-ş-" işteşlik eki öne sürülerek Türkçe methedilir. Madem öyle, Türkçe ayrı İngilizce ayrı kurallara sahip. O ölçütlere göre değerlendirelim. Türkçe'de olumsuzluk eki var, İngilizce'de yok. Fakat İngilizce'de de yine basit bir yapıyla, yine tek heceli bir sesle olumsuzlaştırılıyor. Şimdi bu tutum da benmerkezci bir yaklaşım değil midir?

Dilleriñ kuralları ile ilgili değil añlattıklarım Dilleriñ Yapıları ile ilgili, dilleriñ mantıkları, iklimleri faklıdır. Nasıl ki tropikal iklimdeki bir yemiş Akdeñiz'de yoksa dillerde de buna benzer durumlar vardır. Burada avokado olmadığı gibi avokado'nuñ anayurdunda da zeytin yoktur vb.

Türkçedeki -ş- işteşlik eki övülmüyor. Siz ya da bir başkası kalkıp Latince'yi över ve Türkçe'yi aşağılarsa, buna benzer şekilde; "bakıñ Türkçede de işteşlik eki var İngilizcede yok denir" dedim. Bu bir örnek. Sizin bakışıñızı size örnekledim.

İngilizce'de "soyunmak" anlamında bir kelimenin olmadığı söylenmiş. Olabilir, ama mesele soyunmaktan ibaret değil. Binlerce sözcük bu geri vitesle türetilebiliyor. Örneğin; close kapatmak ise disclose da açıklamak demek. Şunu da belirteyim ki, açıklamak anlamına gelen daha pek çok kelime var. Türkçe'de 'kapatmak' eylemini kullanarak tam zıddı olan 'açmak-açıklamak' anlamlarında kullanılabilecek bir sözcüğü türetmek imkânı var mıdır? Yok. Mesele burada.

İngilizce close = Türkçe kapa- (kapat- değil, kapat- ettirgendir ve İngilizcesi yoktur!) disclose'uñ Türkçesi ise açıklamak. Karışan bir durum yok.

Kapamak, açmak eyleminiñ karşıtıdır. Açıklamak eyleminiñ karşıtını ararsak türetmeliyiz çünkü şu anda yok. Örneğin açık "ayan" > açıkla- "ayan etmek" gibi *kapatım "bir şeyi gizleme, saklama" gibi bir sözcük türetilebilir. Bu addan da *kapatımla- "okülte etme, gizleme, saklama" gibi bir eylem türetilebilir. Ya da açık sözcüğünden benzetimle *kapatık "kapatılmış olan, saklı, gizli" > *kapatıkla- denebilir (bunlar sadece örnektir.)

İleriki haftalarda İngilizce'nin öneklerini ve soneklerini, Türkçe'de karşılanma biçimleriyle, dizelgelemek niyetindeyim. O zaman daha net bir tablo görebiliriz.

İyi olur da, neden diğer diller değil de İngilizce? Oktay daha iyi bilir ama bildiğim kadarıyla Arapçada da İngilizcedeki (Latincedeki) gibi un-'a benzer bir olumsuzlama yapısı yok. Yiñe yañlış bilmiyorsam meselâ Türkçedeki yoksunluk eki -sIz, Farsça bî- gibi bir ek de yok Arapçada. Bu Arapça'nıñ bir eksikliği mi şimdi? Ancak lâ "hayır, yoğ" koyarak kullanılabilir. Türkçe evsiz = Farsça bîhane  Arapça lâ beyt herhâlde? Oktay açıklık getirecektir.

İngilizce uluslararası dil, en fazla kelime bulunan dil vb. bunları diyeceğiñizi biliyorum. Benim dediğim her diliñ kendine özgü bir yapısı, iklimi olduğudur. Hiçbir diliñ bir başka dille doğrudan kıyaslanamayacağıdır. Arapçada da meselâ çoğu dilde olmayan "ikili çoğul" vardır; kitâb (tekil), kutub (2'den fazla çoğul) kitabeyn (iki kitap) İngilizcesi yok. Latincesi de. Eski Türkçede var; -z eki. (kögüz > göğüs, göz, diz, boynuz, ikiz, omuz vb.) İngilizler bu eksiklikleriñi gidersiñler

Malayca, Endonezyaca gibi dillerde çoğul eki yoktur. Bu dillerde çoğul yapmak için ikileme (duplikasyon) kullanılır, meselâ utan "adam" > utan utan "adamlar" < (aslen "adam adam") gibi. Ne yapalım şimdi oturup Malaya-Polenezya Dillerini aşağılayalım mı? Japoncada da çokluk eki yoktur ve Japonlar bunu da akıl edememişler ya da gerek duymamışlar, Japoncada hiç çoğul yoktur, cümleden falan añlarlar bir şekilde, dünyadaki en aşağı dil Japonca mı şimdi? ki "ağaç" > ki "ağaçlar"

Japonlarıñ bu meseleyi kara kara düşünüp "ne aşağı bir dilimiz var, bunu gidermeliyiz" dediklerini hiç sanmıyorum. Dediklerimi yañlış añlamamanız dileğyile sevgili Baturalptürk.

[Oktay D.]

Evet, Arapçada +sXz gibi bir ek yok, çünkü ekleme diye bir şey yok. Çoğunlukla "evsiz" yerine "ev eksikliği içinde (olan)" yapısına beŋzer bir yapı vardır. Kısaca, بدون /bi dûn/ (eksikliği içinde) ile tamlama kurulur. Ancak çoğu durumda başka sözcük ile halledilir: مشرد /meşred/ (evsiz, yerleşimsiz) gibi.

[Kutluay]

Aslında anlamsız bir tartışma, yapılan katkılarla anlamlı bir hal aldı neyse ki.
Tansık adlı arkadaşın söylediği gibi ‘geri yüklemek’ diye bir tanımlamada bulunuyoruz ancak burada bizden beklenen (Türkçenin zayıflığı olarak sunulan da diyebiliriz) giydirmek soymak karşıtlığındaki soyma eylemini giydirmek sözüyle anlatmamız. Bizim mantığımıza göre:
1- ilk önce giydirmek
2- sonra soymak
3- daha sonra yeniden (geri) giydirmek olabilir. Türkçenin dizgeselliği bunu gerektirir.
Oysa bizden ikinci aşamayı giymek köküyle anlatabilmemiz bekleniyor.
Ya da 1- yazılımı yükle, 2- yazılımı un-yükle, 3- yazılımı re-yükle örneğindeki gibi İngilizce konuşacağız.
Aslında bu ekleri Türkçeye alsak hem anlam, anlatım zenginliği elde eder hem daha kolay çeviri yapar hemi de olağanüstü ahenkli bir dile sahip oluruz.
...

Fiil varsılı dilden bir örnek;
yaymak ,
sermek,
dağıtmak ,
yayınlamak,
bulaştırmak,
ayırmak,
kaplamak,
(sofra) kurmak,
ayrıntılarıyla kaydetmek,
uzatmak,
saçılmak,
şayi olmak,
gerilmek,
germek,
döşemek,
dağılmak,
açmak,
intişar etmek,
kol atmak,
neşretmek,
saçmak,
salmak,
sıçramak,
sirayet etmek,
teşmil etmek,
tevsi etmek,
türemek,
bu sözcüklerin tümü ‘to spread’ demek.

[Oktay D.]

Kip kip çeviriye karşıyım. Çeviri, çeviri kokmamalıdır. "Google çeviri" gibi çeviri yapılırsa o betiği yakasım gelir.

Çoğunlukla yabancılarıŋ bulunduğu bir ortamda gereksiz yerer bir gidiş geliş yapıldıktan soŋra bir arkadaşım hayıflanarak "I understand nothing from this trip" (Bu gidişten hiçbir şey anlamadım) dedi. Türkçe düşünüp söylediği çok açık. Türkçeye çevirilerde ise durum buna beŋzer durumlar o kadar sık ve olağanlaşmış ki, kimse çevirilerde öyle yapıldığınıŋ ayırdında değil ne yazık ki.

Ben çocukluğumda iki dilli büyüdüm, ancak iki dili de iyi bilip, ne öğrenirken ne de şimdi, dilleri birbirine karıştırma sorunum olmadı. Türkiye sınırlarında Türkçe düşünüp Türkçe konuştum, sınırıŋ öteki tarafına geçince sadece o dilde düşünüp konuştum. O yüzden benim için oldukça açık; bugün Türkçe konuşurken İngilizce düşünenler, iki dilden birini (olasıca ikisini de) en basit aŋlamda bile bilmiyor demektir.

[Baturalptürk]

Öncelikle şunu söylemeliyim ki burada Türkçe'yi aşağılamak türünden bir amaç yok. En çok haşır neşir olduğumuz yad dil olan, dolayısıyla en yeni kavramların üretildiği İngilizce'deki bir yapının Türkçe'de nasıl karşılanacağını standartlaştırmak ereğiyle ortaya atılmış bir meseledir. Zira, Türkçe bu kabîlden sözcükleri karşılarken kimileyin zorlanıyor kimileyin de kullanılamayacak hantal kelimeler ortaya çıkarıyor. Şimdiye dek "ön, eş, öz" gibi kısa sözcükleri ekmişçesine kullanarak başarılı karşılıklar üretilmiştir. Bu sayede İngilizce kelimelerin Türkçesinin türetimi daha kolaylaşmıştır. Aynı şekilde, bahsettiğim yapı için de beyin fırtınası yapalım istedim; gel gör ki, verilen cevapların büyük bir kısmı bu konunun gündeme getirilmesini saçma ve gereksiz buldu. İlginç...
"Türkçe'nin Geri Vitesi Yok"  denildiğinde dilimizin tahkir edildiğini düşünüp kontratağa geçmektense makul bir yöntem bulma konusunda tartışalım da Türkçe'ye katkısı olabilecek bir fikrimiz oluşsun...

[Ak Yang]

Türkçenin, yazarın demesiyle "geri vitesi olmaması" bence yersiz bir karşılaştırma. Türkçe bir Hint-Avrupa dili değildir. Ve değinilen ekler en çok İngiliz dilinde kullanılır. İspanyolcada aynı durum söz konusu değildir. Türkçenin bu 'görece eksiği' bence yalnızca çeviri alanında güçlükler doğurabilir. Avrupa dillerindeki bu olumsuzlama/geri alma ekleri gerçekten de anlatım ve yazımda çok kolaylık sağlıyor. Ancak buna karşılık olarak da Türkçenin birçok benzersiz kolaylığı vardır. Doğası gereği çeviri işi değiştirmektir. Bir dildeki her hangi bir yazıyı olduğu gibi başka bir dile çevirmek olanaksızdır. Üstelik birçok çeviribilimci, yazıncı ya da dilbilimci çevirinin olanaksız olduğunu, çeviri denen işin yalnızca benzetimden oluşkun olduğunu savunurlar.

[Baturalptürk]

Bence Eski Türkçe'deki "+sire-/+sıra-" yapısı kullanılır kılınmalı. Bilim dili olması istenen Türkçe'ye derinlik katacaktır. Eski örneklerde şöyle:

ilsiremek: İlsiz kalmak
inçsiretmek: Rahatsız etmek ('inç' huzur)
tatıgsıramak: Tatsızlanmak ('tatıg' tat)

Büyük olasılıkla bizim olumsuzluk ekimiz olan "-sız/-siz" ile aynı kökten.

deforestation: ormansırama

[Temirbek]

Ben de bu ekin yeñiden işlekleştirilmesi gerektiğini düşünüyorum. Ancak günümzüe uyarlayarak. Bugünkü yoksunluk eki /+sIz/'iñ eski biçimi /+sIr/'dir. Adlardan eylem yapan /+A-/ ekiyle > /+sIrA-/ eki türemiş. Bu eki günümüze uyarlarsak */+sXzA-/ olur. Ayrıca bu eki Moğolcada da /+sAr/ olarak bulunur; möñgö (gümüş, para) > möñgöser (parasır/parasız) gibi.

ormansız > *ormansıza- (<Eski Türkçe düşünürsek *ormansıra-) "ormansızlaşmak, ormansız hâle gelmek" > *ormansızama "deforestation"

kan > kana-
yaş > yaşa-
toz > toza-
tür > türe-

Örneklerindeki gibi eylem yapıcı /+A-/ eki, yoksunluk ekiniñ eskin biçimine değil günümüzdeki biçimine takılırsa dil içi tutarlılık olur diye düşünüyorum.

[Oktay D.]

Günümüz biçimi de +sIrA- olmalıdır, çünkü Eski Türkçede ana Türkçenin söziçi /r/ sesleri korunmuştur. Örneğin Eski Türkçe esiz sözcüğü varken esirge- (merhamet etmek) sözcüğü daha önceki dönemde ek aldığı için /r/ korunmuştur. Aynı biçimde semiri- (şişmanlamak) ile semiz (şişman); kūtru- (kudurmak) ile kūtuz (kuduz); kör(ü)- (görmek) ile köz (göz); tire- (diremek, ayakta durmak) ile tiz (diz); gibi...

Bugünkü +sXz biçiminden eylem yapacaksak +sXzlA- olabilir: ormansızla- ancak bu ayrı bir türetim olurdu, daha önce söz ettiğimiz gibi.

[Oktay D.]

Bir başka "geri vites" önerisi vermek isterim. Önce olanakları toparlayayım:

1. Arayışıŋ adına bakarak, Eski Türkçe kérü (geri) sözcüğünü irdeleyelim. Kökü Eski Türkçe ké- (geç etmek, arkaya/sonraya gitmek) sözcüğüdür, bu kéç (geride kalan zaman) sözcüğünüŋ de köküdür (Eski Türkçe keç- (geçmek) sözcüğünüŋ kökü değildir, çünkü biri uzun /é/ ile diğeri kısa /e/ iledir^[1]). Bu sözcük günümüzde açıkça gé-/ge- olurdu.

2. Türkçede bileşik eylemler vardır: yapadurmak (sürekli yapmak), yapagelmek (şimdiye dek yapmış olup bunu sürdürmek), yapıvermek (ivedi yapmak), yapabilmek (yapma yeteneğinde/olanağında olmak), yapayazmak (yapmaya eğilim etmek), yapakalmak (yapmak durumunda bulunmak), gibi...

Önerilerim:

yapıgén- (geri yapmak)
yapıgér- (geri yap(tır?)mak)

Buradaki -n- ve -r- eki, sırasıyla dönüşlü ve ettirgen çatı ekleridir.

Örnek terimler:

karıgérme (remix)
doğugénim (rönesans)
üretigérme (reproduction)

Örnek tümceler:

- Avrupa bugünlere gelirken bilim, sanat ve birçok alaŋda bir doğugenim yaşamıştır.

- Ana Türkçe, Türkçeniŋ kuramsal bir yapıgénimidir.

- Cohen ve Glashow yazdıkları makâlede^[2]; OPERA deŋeyindeki doğabilimcileriŋ nötrino adlı parçacığı ışıkhızından hızlı ölçmesi konusunu açıgéndi ve deŋeyiŋ yaŋılgılı bir çözümlemede bulunduğunu gösterdi.

Bu öneriler yapıyı aŋlatmak için öylesine verdiğim önerilerdir. Nitekim, bunu yapmak güç oldu çünkü bence gerçekten buna gereksinim yok. Sözlükten re+ ile başlayan sözlük maddelerini açtım, hepsine başka sözcüklerle karşılık bulmak daha kolay geldi. O yüzden hâlen ek biçiminde bir geri vitese gerek olmadığını düşünüyorum. Ancak gerek olduğunu düşünenlere önerilerimi sunmakta sakınca olmasa gerek.

Dipçe.
[1] Talat Tekin, Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler.
[2] Andrew G. Cohen ile Sheldon L. Glashow, New Constraints on Neutrino Velocities, 29 Eylül 2011, [PDF].

[Kuşhan]

Son öneri Türkçeye çok uyumlu olmuş. Kutlarım.

[Tansık]

Evet, çok başarılı olmuş. Dili varsıllaştırmak adına bu tür yapay yollar yaratmak bazen gerekebilir. Türkçe yüzyıl geçse böyle bir söyleyiş kolaylığını kotarabilir miydi acaba?
Bununla birlikte gereksizliğine katılmıyorum. ''Öylesine verdiğim önerilerdir.'' demişsiniz ama ''karıgerme'' önerisi son kerte makul. Hiç olmazsa ''bindirim''e nispeten.

[Oktay D.]

"Öylesine" dedim, çünkü üzerinde çok düşünmedim. Biri bu yöntem dışında başka ama daha güzel bir türetimle gelebilir ve "yok kardeşim senin türetimin buna uymamış, çok zorlama, oysa bu daha güzel" diyebilir. Bunlar ayaküstü, salt yapıyı aŋlatmak için verdiğim örneklerdir, demek istiyorum.