-Ut eki eylemler dışında adlara da gelebilir mi?

[TürkçeSözlük78]

-Ut eki ile ilgili Nişanyan'da şunlar yazıyor:

ETü partisip ekidir. TTü 17. yy'dan sonra küçük ses uyumuna tabi olarak +It biçimini almıştır. ETü +Ur- sonsesli fiillerde genellikle hece düşmesi görülür (çaşur- > çaşut, kavur- > kavut; ancak adır- > adırt, yogur- > yogurt). YTü her türlü fiil (anıt, dikit, kalıt, konut, koşut, yapıt, yazıt), ad (boyut, dölüt, özüt), sıfat (somut) ve edattan (karşıt) her türlü anlama gelebilecek ad ve sıfat yapmakta kullanılmıştır.

Eski Türkçe
alt, ant, ast, ayırt, çaput, çaşıt, karşıt, kat1, kavşut, kavut, kurut, söğüt, utan-, üst, yanıt, yoğurt, yort, yurt

Türkiye Türkçesi
aşıt, başat, büvet, geçit, gölet, salt, suvat, tokat, umut, yaşıt

Yeni Türkçe
anıt, ayrıt, belit, boyut, denet, dikit, dölüt, dönüt, eşit, kalıt, kanıt, kesit, kısıt, konut, koşut, ölçüt, örgüt, özüt, sarkıt, somut, soyut, taşıt, yakıt, yapıt, yazıt


Bu ekin yalnızca eylemlere geldiğini biliyoruz. Ancak, ya adlara da gelmesi doğru ise? "Eşit" sözcüğünün kökenlemesine şunlar yazılmış.


YTü: "müsavi" [ Türk Dilini Tedkik Cemiyeti, Tarama Dergisi, 1934]

< TTü eş +Ut

→ eş

Not: Tarama Dergisi'ne göre "İstanbul ağzından" derlenmiştir. Yine İstanbul ağzına mahsus olup 19. yy'da ortaya çıkan yaşıt sözcüğüne paralel yapıdadır. Ada eklenen +It ekinin kaynağı ve işlevi belirsizdir.

Bu ekin bence adlara da gelme durumu var. Eşit, yaşıt, boyut, dölüt gibi bir sürü sözcüğün yanlış türetim olması bana çok saçma geliyor. Belki de bu sezgisel bir sanıdan başka bir şey değildir ama gerçekten emin olamıyorum. Bu ekin adlara gelmesi nedense bence hiç yadırganmıyor.

[Oktay D.]

Nişanyan farklı ekleri çoğunlukla ayırmamış olduğundan sizde bir us karışıklığı oluşturmuşa beñziyor. Eğer Marcel Erdal'ıñ "Old Turkic Word Formation" (1991) adlı bétiğine bakarsañız tarih boyunca hangi t ile biten ekleriñ nerelere geldiğini daha yalıñ ve keskin çizgilerle añlamak olanaklı olur.

Erdal, t ile biten iki ek bildirir: biri sınıf/çoğul añlamı katan +(X)t eki (bét 78-83) iken ötekisi yukarıda söz éttiğiñiz -(U)t eki oluyor (bét 308-316).

Adlara gelen +(X)t özel bir çoğul ekidir ve sınıf adları yapar. Örneğin
tarkan (komutan) > tarkat (tarkanlar)
beg (bey) > begit (beyler)
señün (Japonca general) > señüt (generaller)
kul (köle) > kulut (köleler)
küñ (cariye) > küñüt (cariyeler)
ogul (çocuk) > oglıt (çocuklar/şehzadeler)
orñu (general/bayrak) > orñut (generaller/general)

Bu çoğul ekiniñ kullanımında sınıfıñ adınıñ yanında o sınıfıñ üyesini de bétimlemesi öñemli bir özellik. Örneğin orñu (general) sözcüğünüñ +t ile yapılan çoğulu olan orñut sözcüğü, yine "generallerden biri" añlamına gelir.

O yüzden yaşıt sözcüğündeki +t çoğul eki, yaşları aynı olanlar sınıfını ve soñrasında da o sınıfıñ üyeleriniñ her birini bélirten bir sözcük olarak ortaya çıkmış görünüyor. Beñzer bir durum, +lAr dışındaki tüm çoğul eklerinde görülebilir, örneğin +n ekinde ogul (çocuk) > oglan (çocuklar > çocuk) olmuş.

éşit sözcüğü ise zaten Dil Devrimi sırasında yaşıt'a analoji yoluyla türetilmiş, +t çoğul ekiniñ -Ut ekinden ayrımınıñ veya eski metinlerde ne çoklukta ve işlevde geçtikleriniñ henüz bilinmediği yıllarda öñerilmiş ve bugüne dek tutmuş bir sözcük.

[TürkçeSözlük78]

Peki boyut sözcüğündeki ek -(X)t mı yoksa -Ut mu?

[Oktay D.]

boyut sözcüğü, Arapça بعد buud (mesafe) sözcüğünden geliyor (çoğulu ebat olarak halen var). İlk kez Atatürk'üñ Geometri kitabında bu biçimde yazılıyor, muhtemelen halk etimolojisi yüzünden böyle düşünülmüş. Ancak bu koñuda Atatürk temkinli davranmış ve Türkçe direget sözcüğünü de türetmiş (ama tutmamış):

Cisimde üç boyut yahut direget vardır: Uzunluk, genişlik ve yükseklik.

Tıpkı ebat (boyut) sözcüğünüñ çoğul olması gibi boy sözcüğüne çoğul eki +t getirilip boyut biçimi kurallı olarak elde édilebilir.