Saat (añlam ayrımı)

[Furkan Yıldırım]

Esenlikler,

Bir süredir günüñ 24'de biri olan saat için güngen, aygıt olan saat için ise tik-tak sözcüğünü kullanıyordum. Ben sözcükleriñ söylenişi gülünç diye dışlamam. Soñuçta "taktik" sözcüğünü yadırgadığımız yok.

Ancak çévremdeki kişileriñ tik-tak sözcüğünü kullanmak istememesi üzerine sayaç sözcüğünü öñermiştim, ardından bakınırken güngen sözcüğünüñ asıl anlamınıñ aygıt olan saat olduğunu yazanları gördüm. Bu koñuda kesin bilgisi olan var mı? Sözcük günüñ parçası olan saat mi aygıt olan saat mi olmalı?

Apañ Eğer aygıt olan saat diyorsanız, günüñ parçası olan saat né olmalı? Bir kaç üyeniñ başka başlıklarda öñerdiklerini inceledim ancak kullanılan ekleriñ görev bakımından doğru olduğuna değişli dair kuşkuluyum. Örñeğin ben, sayaç sözcüğünü de sorun éden, yalñızca "kronometre, ölçme saati" añlamlarına sıkıştıranlar için ışıldak "ışıldayan aygıt" sözcüğünden yola çıkarak sayak sözcüğünü düşünmüştüm. Ancak daha öñce öñerilen öyün, zaten günüñ belirli bir ânı añlamına geliyor, añlamı çok öñceden böyle oturtulmuş. Ayrıca bu ekiñ "birim, parça" görevinde kullanıldığı var mı? Yine bunlar gibi, ikinti, çağcık gibi sözcüklerde ekleriñ ve olabilecek añlamın doğruluğundan kuşkuluyum. Öyçek sözcüğündeki +çA küçültme ekiniñ de Farsça olduğu kabul görüyor. İlgili başlık.

Sizce hangi añlam için hangi sözcüğü kullanmalıyız? Bence güngen aygıt, nésné olan saat için kullanılacaksa koşutluk için sögen takvim añlamına gelebilir. Birim olan saat için kullanılacaksa bu kez sögen, herhangi bir zaman aralığı anlamına gelebilir. Böyle añlam ayrımları bence öñemli çünkü birim olan saatiñ nasıl çalıştığını sormakla aygıt olan saatiñ nasıl çalıştığını sormak başka şéyler. Ancak géñelağda yazarsanız néredeyse hep aygıt olan saatiñ añlatıldığını görebilirsiniz.

[toorku]

gün birimi saat olarak değil ancak saati gösteren saat aygıtı için sayaç zaten diğer kullanımları var

sayıt

saat

bölümlenmeden yola çıkarak

günböl

saat

"bir günde 24 günböl var"

[Furkan Yıldırım]

Sayaç sözcüğünü bende beğeniyorum, kronometre yada su, elektrik ölçü aleti añlamında düşünenler için öñermiştim diğer öñerilerimi.

sayıt

saat

bölümlenmeden yola çıkarak

günböl

saat

"bir günde 24 günböl var"

Örñeğin -ıt ekiniñ aygıt adı yapan örñeği var mı? Yañıt, umut, koşut gibi çoğunukla kavram adı yapar diye biliyorum.

Ayrıca günböl ile güngen yapıca aynı. Géñ; aralık, géñişlik, birim anlamı vériyor. Ancak günböl kural olarak yañlış olur çünkü éylemler ek almadan adlaşamazlar. Günbölüm olabilir belki. Ancak şimdiye dek kullanılmış karşılıklardan güzel olanlar vardı. Hangisiniñ kavram hangisiniñ aygıt adı olması gérektiğinde uzlaşabilirsek türetime gérek kalmamış olur.

[ulduzéver]

Öyçek sözcüğündeki +çA küçültme ekiniñ de Farsça olduğu kabul görüyor. İlgili başlık.

öyçek sözcüğü Türkçe +çEk ekiyle yapılmış, öycek diye uyarlanabilir. Bence bir öycek sözcüğü bir de bélirttiğiñiz ilgili başlıkta öñerilen öylük sözcüğü aygıt olan saat için eñ düzgün öñeriler.

Zaman birimi olan saat içinse işte öy sözcüğünden yola çıkılırsa yakşı bir karşılık yapılabilir. Bildiğimce Arapçada saat sözcüğü aygıt adı olmadan öñce "zaman parçası, vakit" añlamındaymış. Bu yüzden belkim:

öycük,öyük

zaman birimi olan saat

[Oktay D.]

Türk Dili Dérneği olarak bugün (28 Temmuz 2018 Cumartesi) yaptığımız Yazışmalık Beyin Fırtınası étkinliğinde bu başlığı duvara yansıtıp aramızda tartıştık ve fırtına éstirdik

Eñ çok béğenilen ikisini öñeri biçiminde yazayım:

imin

24 saatlik zaman dilimi, güngendeki ana gösterge zaman birimi

öyüm

24 saatlik zaman dilimi

"Bugünkü étkinlik 3-4 imin sürdü."
"Yarın altı öyüm işim olacak."
gibi...

Bir soñraki iletide eklenecek olan, görseli çekilmiş ak tahtada kimi öñeriler ve déñeme yañılmalar var. Aralarından birkaçını dizeyim:
- öyün < Eski Türkçe öd (zaman) +n (zaman bildiren ek)
- öyce < Eski Türkçe öd (zaman) +çA (beñzerlik bildiren ek)
- öylem < Eski Türkçe öd (zaman) +LA- (eylem yapan ek) -m (masdar eki)
- öydüz < Eski Türkçe öd (zaman) +tUz (...)
- çağcık < Eski Türkçe öd (zaman) +ç (küçültme) +k (küçültme)
- çağın < Eski Türkçe öd (zaman) +n (zaman bildiren ek)
- ülün < Eski Türkçe *ül (pay, bölüm) +n (zaman bildiren ek)
- öynek < Eski Türkçe öd (zaman) +n- (eylem yapan ek) -gA- (etken çatı eki) -k (eylemiñ soñucunu bildiren ek)
- imin < Eski Türkçe im (gösterge) +n (zaman bildiren ek)
- öyüm < Eski Türkçe öd (zaman) +m (küçültme eki)
...

Katılımcılar ve katkıcılar:
Oktay Doğangün, Gökbey Uluç, Fatih Emiroğlu, Merve Pulatkan, Ahmet A., Bihter U., Neslihan C..

[Gökbey]

Dérnekte yaptığımız bu beyin fırtınası étkinliği bugün oldukça vérimli géçti. İlk kéz denedik, ilerleyen günlerde de bunu sık sık yapmamızda yarar var. Bélki bu tür étkinliklerimizde birtakım yordamlar da geliştirmemizde yarar olur. Örneğin beyin fırtınasına katılanlarıñ adlarını yazmak ya da değme étkinliğe sayı atamak. Bétlek tutmakta yarar olur mu bilemedim. Üzerinde uzlaşılan sözcüğüñ -imin gibi- ek, kök bilgisini yazmakta da yarar var. İlk okuyanlar için çağrışım yapmayabilir.

[tomdaş]

Güngen < gün + gen "geniş(lik), ara"
Sögen < sö "zaman" (saat iki sularında derkenki su da muhtemelen aynı kökendendir) + gen "geniş(lik), ara"

Bence güngen aygıt, nésné olan saat için kullanılacaksa koşutluk için sögen takvim añlamına gelebilir.

Takvim anlamında dallık, gözetlek, günek, güngen, gündizme gibi sözler bulunuyor. Eğer güngen aygıt için (clock, watch) kullanılacaksa sögen de birim için (hour) kullanılabilir.

[ulduzéver]

güngen, sögen sözcüklerindeki gen nédir? bilemedim, géñ sözcüğüdürse néden géñizcil ñ ile yazılmıyor?

[Furkan Yıldırım]

güngen, sögen sözcüklerindeki gen nédir? bilemedim, géñ sözcüğüdürse néden géñizcil ñ ile yazılmıyor?

İstemeyen onları kullanmaz, hep kullanan biri kullanmamışsa unutmuş yada üşenmiştir.

Takvim anlamında dallık, gözetlek, günek, güngen, gündizme gibi sözler bulunuyor. Eğer güngen aygıt için (clock, watch) kullanılacaksa sögen de birim için (hour) kullanılabilir.

Güngéñ(aygıt), imin(öy birimi) çok daha iyi bence.

[ulduzéver]

imin sözcüğü añlam bakımından doğru öñeri değil bence.
Bir örnekle açıklayayım gündüz + +n › gündüzün "gündüz zamânı" añlamındadır. imin sözcüğü de "im zamânı, gösterge zamânı" démek olur. Gösterge zamân birimi añlamı zorlama olmuş.
Bir de zamân birimini añlatmak için gösterge kavramı ne gérek? Arapça saat ve İngilizce time aslında zamân, vakit démektir, Türkçede öy, çağ, oğur gibi sözcüklerden bir küçültme eki veyâ başka bir ekle yola çıkılarak zamân birimi kavramı karşılanabilir.
Örneğin öycük, öyük, oğurcuk, oğruk "kısa zamân" gibi. Yâ da öy sözcüğü zamân añlamında kullanılacak olursa oğur da saat añlamında düşünülebilir. Eski kavram için eski sözcük yéğrektir bence.

[Furkan Yıldırım]

imin sözcüğü añlam bakımından doğru öñeri değil bence.
Bir örnekle açıklayayım gündüz + +n › gündüzün "gündüz zamânı" añlamındadır. imin sözcüğü de "im zamânı, gösterge zamânı" démek olur, kastédilen "zamân göstergesi" değil.

Zaman bildiren +n ekinin kattığı kesin bir anlam yoktur. Örneğin öy+n>öyün sözcüğü “gün içerisinde ki belirli bir an” anlamındayken ilk+n>ilkin sözcüğü “ilk önce” anlamındadır. İmin sözcüğü “im önce” gibi, öyün sözcüğü “öy zamanı” gibi düşünülemez. Tıpkı bunun gibi “im zamanı” anlamı da tam olarak verilmek istenen anlam değil.
Saatin mantığı, 1 günü 12’ye(24’e) bölmek. Ancak gerçekte böyle bir bölüm yok. Hatta dünya güneşten uzaklaştıkça 1 gün 24 saatten uzun da sürebilir. Saat olayı bizim imlememizle ilgili somutlaştırılan soyut bir kavram. Bu nedenle im+n>imin (bence) doğru bir türetim. Ayrıca “im zamanı” anlamı zaten verilmek istenilen anlamdan çok uzak değil. “Saat 1” ne demek? “Öy, güngendeki 1 imi üzerinde” demek. Dolayısıyla “im zamanı” uzak bir anlam değil.

[ulduzéver]

+n eki aslında zarf ekidir, ilkin "ilk zamânda/ ilk olarak", gündüzün "gündüz zamânında/ gündüz olarak". imin de "im zamânında/ im olarak" añlamına gelir démek istemiştim.
1 imin bekle "1 im olarak bekle" gibi bir añlam çağrıştırıyor, zâten de ekiñ işlevi budur.
Ondan öte bélirsiz olarak birkaç başka örnekte de görünür, érkin, öyün, tözün "asîl" gibi. Öyün sözcüğündeki +n ekiniñ ne añlam kattığı bélli değil bu koñuda size katılıyorum.
Ancak zamân birimi kavramı, göstergeniñ olmamasıyla da yine zamân birimidir.

[Furkan Yıldırım]

Ancak zamân birimi kavramı, göstergeniñ olmamasıyla da yine zamân birimidir.

Dédim ya aslında onu belirli bir zaman aralığı yapan imlememiz. "Gösterge olmasa da yine zaman birimi" déğil aslında, göstergeniñ olmaması belirsiz bir zaman birimi.

Şöyle düşünelim. 1 günü 24 e hiç bölmemiş olsalardı, saat dediğimiz aygıt, aşağıdaki gibi olsaydı, bu durumda 1 saatten, 60 dakikadan, 3600 saniyeden söz édemiyor olacaktık. "Saat" yalnızca bir aygıt adı olacaktı. Aşağıdaki saatte 1 saat kavramının olmaması gibi, hayatta da böyle bir kavram olmayacaktı. Bu nédenle, imden dolayı saatten, dakikadan, saniyeden söz édebiliyoruz. "İm zamanı", "im olarak" gibi kavramlar yañlış olmamış oluyor, ancak tam anlam olarak "imler arası zaman" verilmek isteniliyor.

41cQpAxDaIL.jpg (17.24 KiB) 1078 kéz görüntülendi

[ulduzéver]

Bu açıdan düşünmemiştim şimdi katılıyorum size. Güzel düşünülmüştür söylediklerimi géri alıyorum. Zâten zamân birimi olan günü de günüñ (güneşiñ) doğup-batmasını gösterge tutarak adlandırmışız