+e bilmek

[Gökbey]

+e bilmek sözünü neden bitişik yazıyoruz? Azerbaycanlılar gibi ayrı yazmamız gerekmez mi?

Türkiye Türkçesi - Azerbaycan Türkçesi
edebilirsiniz  edə bilərsiniz
görebilirsiniz  görə bilərsiniz.


Ayrı olursa ünlü uyumları da korunur. Ne dersiniz, biz de ayrı yazalım mı?

[Oktay D.]

Türkçede bileşik sözcükler bitişik yazılır. Eylemler de bileşik olabilir, bu yüzden, kurallı bileşik eylemleriŋ tümü bitişik yazılır:
yapadurmak < yap-a + dur-
yapabilmek < yap-a + bil-
yapıvermek < yap-ı + ver-
yapagelmek < yap-a + gel-
yapasürmek < yap-a +sür-
yapayazmak < yap-a + yaz- < yaz- "yoldan çıkmak, sapmak"

Bazı kipler de özünde ses değişimi geçirmiş kurallı bileşik eylemlerdir:
Şimdiki zaman:
yapıyor < Eski Anadolu Türkçesi yapa + yorır < yorı- "yürümek"
Yeterlik kipiniŋ olumsuzu:
yapamadı < Eski Anadolu Türkçesi yapa + umadı < u- "umak, becermek"
Diğer Türk dillerinde şimdiki zaman bu tür kurallı bileşik eylemlerle kurulur. Örŋeğin biz nasıl geliyorum < gele yorırım diyorsak, Kırgızcada kele tururum (= geledururum) deniyor. Buna beŋzer olarak süreklilik veren yardımcı eylemlerle daha birçok "şimdiki zaman" kipi kurulmuştur: sürü-, dur-, gel-, yorı-/yürü-, ...

Kurallı bileşik eylemler şu biçimdedir:
{EYLEM} + {ULAÇ EKİ} + {YARDIMCI EYLEM}
Burada ulaç ekleri: -a/-e, -ı/-i, -u/-ü.

Ayrıca "bitişik" yazınca tek sözcük olduğunu sanmayıŋ. Bitişik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz. Eğer öyle olsaydı hanımeller, güllaş, denizaltı, ... gibi sözcükler de ünlü uyumuna mı sokulmak istenecekti? Bileşik adlar bitişik yazılıyor da bileşik eylemler bitişik yazılamaz mı oluyor?

[Bengitaşlarındili]

Bizde bileşik sözcükler olarak algılanan diğer Türk dillerinde yardımcı fiil gibi algılanıyor ve ayrı yazılıyor. Biz de ayrı yazmalıyız.

[Oktay D.]

Bizde bileşik sözcükler olarak algılanan diğer Türk dillerinde yardımcı fiil gibi algılanıyor ve ayrı yazılıyor. Biz de ayrı yazmalıyız.

Onuñ bitişik yazılmasınıñ nédeni, Türkiye Türkçesinde "kurallı bileşik eylemleriñ" bitişik yazılması kuralıdır. Démeli, aynı biçimde gidedurdu, kalkayazdı, olageldi, yapabildi, ... örnekleri bitişik yazılır.

[ingichka]

Onuñ bitişik yazılmasınıñ nédeni, Türkiye Türkçesinde "kurallı bileşik eylemleriñ" bitişik yazılması kuralıdır. Démeli, aynı biçimde gidedurdu, kalkayazdı, olageldi, yapabildi, ... örnekleri bitişik yazılır.

Yazılmaya da bilir.

[Oktay D.]

Yazılmaya da bilir.

Démek istediğim, Türkiye Türkçesindeki yazım kuralı öyle: "-e bilmek" bileşiğine özgü değil, géñel bir yazım kuralı.

[Baturalptürk]

Ayrı yazılmasının bir manası yok. "Bilmek" orada özgün anlamını yitirmiş, bambaşka anlam veren bir morfolojik öge olmuştur. Tıpkı öbür tasvirî fiillerde olduğu gibi. Ayrı yazılması zaten gerçekleşmez de, ola ki öyle bir konu gündeme gelirse ayrı yazıma şiddetle karşıyım. Manası yok çünkü.

[ingichka]

Ayrı yazılmasının bir manası yok. "Bilmek" orada özgün anlamını yitirmiş, bambaşka anlam veren bir morfolojik öge olmuştur. Tıpkı öbür tasvirî fiillerde olduğu gibi. Ayrı yazılması zaten gerçekleşmez de, ola ki öyle bir konu gündeme gelirse ayrı yazıma şiddetle karşıyım. Manası yok çünkü.

Yazıla da bilir, yazılmaya da bilir.

[Salih Dinçer]

Konuyu biraz farklı bir tarafa yönlendireceğim...

Türkçe öğrenmek isteyen yabancılara bu durumu anlatırken nasıl bir yol izlemeliyiz? Yani demek istediğim; eylemleri (verb) hem olumsuz hem de -iyor (Present Continuous) ekiyle çekimlediğimizde, -ebilmek içindeki diğer eylem (know) kayboluyor. Örneğin:

- izle.mek
o: izle.y.ebil.iyor (He is able to watch.)
x: izle.y.e.m.iyor (He isn't able to watch.)

İşin ilginci bu çekimlemek ile de alakası yok. Mesela gelecek zamanla çekimleyelim:

o: izle.y.ebil.eceksin (You will be able to watch.)
x: izle.y.e.me.y.eceksin (You won't be able to watch.)

Sanırım y'ler kaynaştırma harfi (?) ve görünüşe göre olumsuz cümlelerde -ebilmek sözcüğünün sadece e'si kalıyor. 

Sevgiler, saygılar...

[Oktay D.]

-ebilmek bileşik eyleminiñ yapıca olumsuzu gerçekten -eyememek değildir, yalñızca añlam olarak biri diğeriniñ olumsuzudur. İkisi farklı bileşik eylemlerdir özünde. Yani eskiden "yeterlilik" añlamında iki yapımız vardı, bugün biriniñ olumsuzunu diğeriniñ olumlusunu kullanıyoruz.


Daha ayrıntılı olarak, Eski Anadolu Türkçesinde
gide bilmek × gide bilmemek
gide umak × gide umamak
diye iki yapı vardı.


İlk yapı Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi kullanılıp ikincisi yitirilmiştir. Ancak Türkiye Türkçesinde ilkiniñ olumlusu ile ikincisiniñ olumsuzu (kaynaştırılıp) kullanılır olmuştur. İkincisindeki eylem, u- "yapabilmek" eylemidir. uz "beceri" sözcüğünüñ köküdür.


Yabancılara bunları açıklamak yérsiz olabilir. Ancak kısaca olumlusu için -ebil-, olumsuz için başka bir yapı olan -eyeme- kullanıyoruz denilebilir. Ancak şurası doğru ki -ebilme- eylemi de ağızlarımızda kullanılıp herkesçe añlaşılmaktadır.

[Salih Dinçer]

Cevap için teşekkür ederim...

Görünüşe göre haklısınız çünkü biz olumsuz olasılıklı tümcelerde, sanırım biraz tembelliğe kaçıp farklı bir yapı kullanıyoruz:

- koşabilir için olumsuzu koşamaz
- çözebilir için olumsuzu çözemez gibi...

Hoş, istesek bu örnekleri çözemeyebilir, koşamayabilir şeklinde de kullanabiliriz! Ama genelde yabancılara bu dersi anlatırken ve/veya çeviri yaparken olumsuzu farklı ifade etmekteyiz. Şimdi düşündüm de İngilizce farklı olasılık oranlarında may (%50), might (%35), could (%20) gibi sözcükler var...

Gerçi bizde de bağlaçlı çeşitlilik var ve belki bunların biri için ("may" için öneriyorum) kullanabiliriz:

- söyleye de bilir, söylemeye de bilir
- cevaplaya da bilir, cevaplamaya da bilir

Geriye %35 olasılıklı "might" var ki belki öyle cümleler için şöyle ifade etmeliyiz, ne dersiniz?

- söylüyor olabilir, söylemiyor olabilir
- cevaplıyor olabilir, cevaplamıyor olabilir

Aslında İngilizcede, bunlar "can" ile ayrılıyorlar sanki. Yani Amerikalı birine "Can I open the window?" dediğin zaman şakayla karışık "I am sure you can open the window" diyorlarmış. Yani izin istemek için kibarca soru başına "Can..." yerine "May..." eklemek yeterliymiş...

Sevgiler, saygılar...

[Oktay D.]

Bizde de o şaka var:
- Tuzluğu alabilir miyim?
- Bilmem! Deñeyip gör, alabiliyor musun alamıyor musun diye.
gibi...


İngilizcedeki olasılık oranları böyle sayılarla verilmesi çok basma kalıp bence. Onuñ yérine büyük-küçük ilişkisi yéterli:
may > might > could


Türkçede -ebil- yapısı keskin bir olasılık içermez. Olasılığıñ 0'dan büyük olması yeterlidir:
"yarın gelebilirim" = "yarın gelme olasılığım/yeterliğim var"
Bu yüzden yerine göre may/might/could/can kipleriniñ tümünü kapsayacaktır. O yüzden İngilizce-Türkçe eğitimlerinde İngilizcedeki kiplerle birebir eşleme yapmak sakıncalı olacaktır.

[toorku]

-ebilmek büyük ihtimalle ekleşme yolunda giden bileşik fiil

kişisel olarak tercihim koşabiliyorum un olumsuzunun koşabilemiyorum olması daha uzun ama akıcı

ayrıca türkçemizin güzelliğinin bir örneği bilmenin eyleme olasılık ve yapana yetkinlik veriyor olması gibi yani önce bilmek gerekiyor

[Toygun]

This post was deleted by Toygun on 29 Ara 2014, 19:52.

[toorku]

bu arada "kabiliyet" de var arapçadan ve aynı sessiz benzeşmesi ki özellikle ingilizce "capability" ye benzemesi açısından ilgincime geliyor