Ünsüz uyumu konusu

[ingichka]

Siz xayalmi görüyorsunuz yoqsa, ağızlar qarmasından bahs ediyorsunuz? Alfabedə hangi səslərin təmsil ediləcəyi bəlirlənirkən ağızların haritası çıqarıldı; əski imlada xı harfinin təmsil etdiyi səs hangi ağızlarda var hangilərində yoq istatistik yapıldı da bizimmi xabərimiz yoq?

[ingichka]

Baqın Redhouse'da h ilə x səslərin farqı necə izah edilmiş:

[ingichka]

Örnək olaraq verilən söz də Arabca və ya Farscadan alınma bir söz deyil; əski uyğur türkcəsi dönəmində bilə /x/ səsi ilə yazıya geçmiş olan xan sözüdür.

[ingichka]

Ayrıca Redhouse kullandığıi transkripsiyon sisteminin "ortografi" deyil "telaffuz"a yönəlik qılavuzluq etdiyini yazmış. Dolayısıyla "ayaqta" sözünü "ayakda"  olarak göstərmiş olması da təlaffuzun bu yöndə olduğuna işarət ediyor.

[Temirbek]

Türkiyə'də uygulanmış olan yanlış dil politikalarını kabul etməmək için qılıf uydurmaya çalışıyorsunuz sanıyorum. Sərt x səsi əski uyğur türkcəsi dönəmində də vardı. Bunu da Arabca/Farsca etkisinəmi bağlayacaqsınız? Bu məsələlərə siyasi düşüncələrlə yaqlaşmayı bıraqın. Atatürk dönəmində ma onu takib edən dönəmdə çoq xatalar yapıldı. Bunu qabul etməmək için işi yoquşa sürməyə qalqıyorsunuz. Azərbaycan türkcəsinin ağızlarında nazal ñ səsi bulunmaz derkən görən də Azərbaycan ağızları sahasında araşdırma yapdığınızı falan sana bilir halbuki nə qaynaq göstərmişsiniz nə də yazdığınız bilginin doğruluğunu kontrol etmişsiniz. Buyrun: Osmanlıca bizi imlada nədən bağlamazmış? Azərbaycan ma Türkmən gibi oğuz türkümü ləhcələrində görülən geçmiş çağ əki hər kəzdə -DI şəklində isə (Türkmən türkcəsində ünsüz uyumu bulunmayıb bazı səs bənzəşmələri vardır: geldi yazılıb gelli oqunması gibi faqat bu farqlı bir durumdur) bizdə də Osmanlı dönəmində bu ək bu şəkildə yazılmışsa Osmanlı imlası bizi ilgiləndirməz deyib arqasından da qalqıb Qıpçaq türkümü ləhcələrini misal gətirməniz təzad bir durumdur.

Sêrt h sesi Eski Uygurcada olabilir çünkü Eski Uygurca üzerinde de Sanskrit ve Soğdca etkisi az da olsa vardır, belki o dillerdên gelên etki soñucudur(?) Türk Damgalarında sêrt h /x/ sesi yoktur. Kast ettiğim buydu, özgün Türk Dilinde x sesi bildiğimce yok.

Dil Devrimi denên süreçte (ki toplam 9 yıllıktır) tabii ki hatalar yapıldı. Dil Devrimini üçe ayırırsak ilk üç yıl oldukça başarılıdır ve türetilên sözleriñ çoğu Türkçeye uygundur. İkinci üç yıllık dönemde yapılan türetimleriñ çoğu yañlıştır, soñ üç yılda da bir tür geri dönüş, yeğnidên (hafiftên) toparlanma sürecidir.

Benim teyzêm derimcidir (koleksiyoncudur), evinde 1950'lêrdên 80'lere dek güncüllêr (gazetelêr), dêrgilêr vb. yığıntısı (külliyatı) vardır. Kendisine uğradığımda mutlaka okurum. Şunu açıkça gömekteyiz ki dil devrimi sürecinde türetilmiş olan sözlêriñ çoğu zaten çoktan kullanımı bırakılmış olan sözlêr. Yalñızca doğru türetilmiş olan, iyice yerleşmiş olanlar kullanılıyor kayak, uçak, bölüm, durum gibi (bunlar 1928'de ilk türetilênlêrdêndirlêr ve doğru türetilmişlêrdir). Bakıyorsuñuz 60'lı ya da 70'li yıllardaki bir güncüle, söz gelimi bir pomat (krem) reklamına "falanca pomadı filanca usûl ile tatbik etmek müsbet neticeler verecektir" gibi sözlêr geçiyor. "İktizâ ettiğinde falanca yere müracaat ediniz" vb. gibi bir dil var. Şu andaki dile beñzêr bir dile 80'lêrdên soñra düşgeliyoruz. Demeli, asıl dil devrimi 80'dên soñra olmuş bence(?). Yoksa 37'dên soñra dil kendi yolunu zaten bulmuştu.

Azêriceniñ ağızlarında /ñ/ varsa bundan ancak sevinç duyarım Benim bilgim olmadığı yöñümdeydi, düzeltmişsiñiz, sağ oluñ.

[ingichka]

Sêrt h sesi Eski Uygurcada olabilir çünkü Eski Uygurca üzerinde de Sanskrit ve Soğdca etkisi az da olsa vardır, belki o dillerdên gelên etki soñucudur(?) Türk Damgalarında sêrt h /x/ sesi yoktur. Kast ettiğim buydu, özgün Türk Dilinde x sesi bildiğimce yok.

Dil Devrimi denên süreçte (ki toplam 9 yıllıktır) tabii ki hatalar yapıldı. Dil Devrimini üçe ayırırsak ilk üç yıl oldukça başarılıdır ve türetilên sözleriñ çoğu Türkçeye uygundur. İkinci üç yıllık dönemde yapılan türetimleriñ çoğu yañlıştır, soñ üç yılda da bir tür geri dönüş, yeğnidên (hafiftên) toparlanma sürecidir.

Benim teyzêm derimcidir (koleksiyoncudur), evinde 1950'lêrdên 80'lere dek güncüllêr (gazetelêr), dêrgilêr vb. yığıntısı (külliyatı) vardır. Kendisine uğradığımda mutlaka okurum. Şunu açıkça gömekteyiz ki dil devrimi sürecinde türetilmiş olan sözlêriñ çoğu zaten çoktan kullanımı bırakılmış olan sözlêr. Yalñızca doğru türetilmiş olan, iyice yerleşmiş olanlar kullanılıyor kayak, uçak, bölüm, durum gibi (bunlar 1928'de ilk türetilênlêrdêndirlêr ve doğru türetilmişlêrdir). Bakıyorsuñuz 60'lı ya da 70'li yıllardaki bir güncüle, söz gelimi bir pomat (krem) reklamına "falanca pomadı filanca usûl ile tatbik etmek müsbet neticeler verecektir" gibi sözlêr geçiyor. "İktizâ ettiğinde falanca yere müracaat ediniz" vb. gibi bir dil var. Şu andaki dile beñzêr bir dile 80'lêrdên soñra düşgeliyoruz. Demeli, asıl dil devrimi 80'dên soñra olmuş bence(?). Yoksa 37'dên soñra dil kendi yolunu zaten bulmuştu.

Azêriceniñ ağızlarında /ñ/ varsa bundan ancak sevinç duyarım Benim bilgim olmadığı yöñümdeydi, düzeltmişsiñiz, sağ oluñ.

Nərədəysə türkcə diyə bir dil yoq soğdca, moğolca, arabca, farsca qarma bir dil var deyəcəksiniz.
Bən bu başlıqda sözlər üzərində pək durmuyorum; əsas qonumuz ünsüz uyumu idi ki bu 1980'dən sonra olan bir dəyişiklik deyil. Digər qonu olan x səsini təmsil edən bir harfin bulunmayışı da 1980'dən sonra olmamışdır.

[ingichka]

X səsinin təlaffuz edildiyini göstərən digər bir qaynaq (dictionnaire portatif turc):

[ingichka]

Şəmsəddin Sami də Luğat-ı Fransəvisində bu səs için özəl bir işarət qullanmış:

[Engin]

The progressive and regressive assimilation of consonantal features ('consonant harmony') seen in virtually all modern Turkic languages is most pronounced in Yakut .

Anderson, Gregory D. S.: Historical aspects of Yakut (Saxa) phonology. In: Turkic Languages 2 (1998), s. 3-4.

[ingichka]

Anderson, Gregory D. S.: Historical aspects of Yakut (Saxa) phonology. In: Turkic Languages 2 (1998), s. 3-4.

Ünsüz uyumu bütün Türk dillərində görülə bilir (örnəyin miqdar sözünün miqtar olaraq söylənməsi də ünsüz uyumuna girər); faqat Oğuz türkümündəki ləhcələrdə əklərdə böylə bir uyum söz qonusu mudur?

[Engin]

Ünsüz uyumu bütün Türk dillərində görülə bilir (örnəyin miqdar sözünün miqtar olaraq söylənməsi də ünsüz uyumuna girər); faqat Oğuz türkümündəki ləhcələrdə əklərdə böylə bir uyum söz qonusu mudur?

Örneğin Türkiye Türkçesinin bazı ağızlarında var işte (bazılarında da yok, örneğin bizim İç Anadolu ağızları gibi), siz onları Oğuz Türkçesinden saymıyor musunuz? Öbür Oğuz dillerinde de yalnızca standart dile bakmamak gerek, ağızlar ne yazık ki pek iyi araştırılmış değil. Çağdaş Türk dillerinde genel olarak ünsüz uyumu gelişmiş sayılır. Yukarıda bahsi geçen Sahaca da belki en aşırı örnektir.
Ünsüz uyumundaki ses bilimlik sebepleri saymama gerek yok sanırım; atta demek atda demekten daha rahat ve kolaydır (benzeşmenin temel sebebi de budur zaten).

[ingichka]

Örneğin Türkiye Türkçesinin bazı ağızlarında var işte (bazılarında da yok, örneğin bizim İç Anadolu ağızları gibi), siz onları Oğuz Türkçesinden saymıyor musunuz? Öbür Oğuz dillerinde de yalnızca standart dile bakmamak gerek, ağızlar ne yazık ki pek iyi araştırılmış değil. Çağdaş Türk dillerinde genel olarak ünsüz uyumu gelişmiş sayılır. Yukarıda bahsi geçen Sahaca da belki en aşırı örnektir.
Ünsüz uyumundaki ses bilimlik sebepleri saymama gerek yok sanırım; atta demek atda demekten daha rahat ve kolaydır (benzeşmenin temel sebebi de budur zaten).

Ağızlarda da ölçünlü dildən etkilənmə ola bilir. Ya da bazı bölgələrdə Tatarlar gibi Qıpçaq Türklərindən gəlib yerləşənlər var.

[ingichka]

Charles Boyd'uñ The Turkish Interpreter or A New Grammar of the Turkish Language (1842) isimli kitabında ünsüz uyumundan bahs edilmiş faqat bu kitabda təlaffuzlarıñ göstərilməsində bir çoq xatalar bulunuyor; bəlkə bir az da yazıçısınıñ Qaradəñiz qıyılarında bulunmasından dolayı "eyer olmish issañuz" gibi dəyişik söyləyiş biçimlərinə rastlanıyor.

[Yonar]

Yararlandığım, bilgilendiğim bir başlık olmuş bu. Tartışmacılara teşekkürler...

Tartışmalardaki eksik kalan taraf ise bence şu: Yazımımızın (imlâmızın) sıkça değişmesinden kaynaklı sorunlar var. d-t dönüşmesi de bunun bir parçası. Her dilde zamanla söyleyiş değişir ama yazım o kadar çabuk değişmemeli. Böylece Türkçe de diğer diller gibi yazılışı ve okunuşu arasındaki farklar olan bir dil hâline gelir.

"Abi" diyebiliriz, ama "ağabey" diye yazmalıyız. "Geliyo" diyebiliriz ama "geliyor" yazılmalı. Dahi anlamındaki de, da bile zaman zaman te, ta şeklinde yazılıyor yanlış olarak. "Etüd" mü yazılacak, "etüt" mü? "Umut" mu olmalı, "umud" mu? Söyleyiş değişdikçe (değiştikçe) yazış da değişmeli mi, değişmemeli mi?

(Bir de inceltme ve uzatma imleri var. "Miladi" mi olmalı, "miladî" mi? "Güya" mı, "güyâ" mı?..)

Bence yazım (imlâ) o kadar keyfî biçimde değişmemeli. Ama şimdiden sonra geriye dönüş olabilir mi? Eskiden olduğu gibi "tad", "umud", "yurd", "yapdı", "etdi" vb yazılırsa yadırgatıcı olmaz mı?

Bu konuda tek kişilik direniş (veya Don Kişot'luk!) gösteren Yağmur Atsız, eski imlada olduğu gibi yazmayı sürdürerek, dikkatleri dilimizin savruluşuna çekiyor. Çekiyor ama maalesef, boşa kürek çekiyor. 

[Türkçe]

Bence yazım (imlâ) o kadar keyfî biçimde değişmemeli. Ama şimdiden sonra geriye dönüş olabilir mi? Eskiden olduğu gibi "tad", "umud", "yurd", "yapdı", "etdi" vb yazılırsa yadırgatıcı olmaz mı?

Türkbaycan Türkleri böyle yazıyor.