DLT'den diriltilesi sözcükler

[Tansık]

Bu, kendi çapımda yaptığım küçük bir tarama. Salt DLT'ye yönelik. DLT de dahil asırlar öncesinden günümüze ulaşmayı başarmış dilimizin diğer kaynakları üzerinde de daha ciddi ve ayrıntılı çalışmalar yapılmalı ve uygun sözcükler günümüze uyarlanmalı, hepimiz bu istem içerisindeyiz. Ancak bunu yapması gereken kurum yani TDK şu anlık böyle bir çalışma göstermiyor. Yalnız DLT'den kimi sözcükleri kaynak belirterekten sözlüğüne eklemiş. Ama onları uyarlama, diriltme ve GTS'ye ekleme gibi bir çabaları yok. Onlar ''uçan top, alan topu'' gibi üstün zeka ürünü türetimlerde bulunadursunlar, onların yüzünden biz ve bizim gibi diğer özleştirmeciler de, yağıların alay konusu olalım. Her neyse, ben bir TDK düşmanı değilim, sizler gibi TDK'nın, kuruluş amacının çerçevesinde bir konuma oturtulması ve o doğrultuda çalışmalarını yürütmesi ereğindeyim. Diriltilmesi için derlediğim sözcüklere gelecek olursam; günlük dilde sık sık kullandığımız ama ne yazık ki yad kaynaklı olan sözcüklerin karşılıklarına öncelik tanıdım. Daha kapsamlı bir taramayla diğer sözcüklerimizi de gün yüzüne çıkarabiliriz. İşte benim seçtiklerim; hep birlikte, uygun gördüklerinizi uyarlayalım, diriltelim:
abarn*: eğer
adaşlık: sadakat
akı: cömert
alavan: timsah
aluç: şeftali
arçı: heybe
arınçu: günah
arju: çakal
asıg: fayda, kâr
awıçga: ihtiyar
awran: fırın
awus: mum
ayag: lakap
ayban: kel
bakan: halka
balık: kale, şehir
başmak: pabuç
bayın: koyu kırmızı
baynak: gübre
baz: yabancı
benek: tane
bertü: hırka, pardesü
biçin: maymun
birtem: uzun müddet
bodug: renk; boya
bor: şarap
bukagu: kelepçe
bulun: köşe, zaviye
burt: kâbus
buşgut: çırak
büdik: raks
büdimek: raksetmek
bük: köşe
büken: karpuz
bütkü: büyük abdest
bütüge: patlıcan
çakrak: kel
çart: parça
çekik: nokta
çekilmek: kitap
çer: vakit
çerlik: vakit
çönek: kutu
çumuşluk: abdesthane
çürkü: idrar
egir: ilaç
erinen: bekâr
etyin: vücut
evin: tane
ewek: acele
xumaru: miras
içikmek: teslim olmak
idiş: mal mülk
ig: hastalık
igçil: hasta
inç: rahat
irteş: bahis
isiglik: sevda
işküm: sofra
kabırçak: tabut
kadırgak: nasır
kalık: hava
kangu**: neşter
kanıtmak: şevke getirmek
karagu: kör
karıt: küfür
katıglık: felaket
kebez: pamuk
kebit: dükkan, mağaza
keşürgen: merhametli
kedüt: çamaşır
kek: kin
kelniz: sel
kem: hastalık
kenes: hafif
kerey: ustura
kezik: cesaret
kısıg: hapis
kızgut: ceza, işkence
kirit***: anahtar, kilit
kor: ziyan
köç: saat, an, müddet
köçrüm: telaş
kösekçi: iştahlı
közünü: ayna
kur: mertebe
küçemçi: zalim
küküy: hala
küwez: gurur
küwrüg: kös, davul
liş: salya, balgam
mandu: sirke
murç: karabiber
mük turmak: rükû
naru: taraf
oguş: akraba
oguşlug: aile
oxsunmak: pişman olmak
on****: sağ
orunç: rüşvet
orunçak: emanet
otran: elbise
ögreyük: âdet
ölütçi: katil
ökünç: pişmanlık
ön: renk
öpke: ciğer
puşak: kederli
puşug: can sıkıntısı
püşkel: pide
saran: cimri
sart: tacir
saypamak: israf etmek
sekü: dükkan
serü: raf
sökel: hasta
söklünçü: kebap
suwluk: mendil
suyran: minare
şat: cüret
şüt: asıl
taplag: rıza
tafrak: çabuk
tarıglık: ambar
tartıg: davet
taşug: mal, eşya
tawmak: tasarruf etmek
taylan : kibar
tef: hile
tegdi: ziyaretçi
telim: daima
tepük: futbol
ter: ücret
terçi: ırgat
terk: tez
teytik: zeki
tergi: sofra
tıgrak: postacı
tıldag: bahane
tikim: parça
tikülemek: rüşvet vermek
toga: hastalık
tolum: silah
tublu: mezar
tumagu: nezle
turkug: haya
turlak: zayıf
tusu: menfaat
tutçı: daima
tuturkan: pirinç
tuy: halk
tükek: halka
tükel: tamamen
tüklüg: kör
tümse: minber
tünlük: pencere
tütsük: kinci
tüz: halk
udıtma: peynir
ufut: haya
uluş: köy, şehir
urug: tohum
usayuk: gafil
uya: hısım
üdik: aşk
üjme: dut ağacı
üjük: hece
ükek: sandık
üm: şalvar
ürnek: kireç
üşkürmek: hatırlamak
yagak: ceviz
yagan: fil
yagış: kurban
yalwı: sihir
yap: hile
yar: salya
yarag: fırsat, imkan
yarmak: para
yartu: levha, tahta
yay: ilkbahar
yek: şeytan
yerçü: mezar
yerde: hemşeri
yıpar: misk
yiçi: terzi
yin: beden
yubalmak: ihmal edilmek
yudut: hayırsız
yumuşçı: melek
yundak: gübre


*Bu iki sözcüğün kökteş olduğunu düşünüyorum. Sondaki ses düşmüş, sesliler incelmiş, b > v/ğ dönüşümü gerçekleşmiş ve ''abarn'' ''eğer''e evrilmiş.
**Burada araç isimleri oluşturmak amacıyla eylemlere eklenen ''-gı'' eki ''kan'' ad köküne eklenmiş ve kan almaya yarayan bir araç ismi oluşturmuş. Geçenlerde de ''-ç'' ekine yönelik böyle bir konu açmıştım. Biraz iddialı olacak ama bu iki sözcük ''Türkçede bir ek hem ada hem eyleme eklenmez'' kaidesini ortadan kaldırır, kanımca. Aksi halde şöyle düşünmek durumundayız: ''Ta Kaşgarlının zamanında dahi yanlış türetimlerde bulunan dil katilleri varmış.''
***''gir(mek)''ten türemiş ve neredeyse iki zıt manayı birden karşılayan bu sözcük bence ''kilit'' manasında diriltilmeli. Çünkü, gerek kardeş dillerde gerek bizim dilimizde ''anahtar''a çok güzel karşılıklar mevcut.
****''solun karşıtı'' manasında ''sağ'' sözcüğümüz dururken bu sözcüğü diriltelim istememin sebebi, ''sol elini kullanan'' manasında bir ''solak'' sözcüğümüz varken ''sağ elini kullanan'' manasında bir sözcüğümüzün olmamasıdır. Bu noktada söz konusu sözcük bize yardımcı olabilir ve ''onak'' gibi bir türetimde bulunabiliriz.

[Tansık]

Bu derece ilgisiz kalınılmasına şaşırmadım desem yalan olur. Ben, ''her gün her gün Arabın 'elbise'sini mi giyeceğiz!'', ''karnımızı Rumun 'pide'siyle mi doyuracağız!'', ''karanlıklarımızı Farsın 'mum'uyla mı aydınlatacağız!'' diyerek salt günlük dilde kullanılan sözcüklerin karşılıklarını koymak istesem de, dizelge uzadıkça uzadı. Ama siz yine de üşenmeyin, bir bakın; çok değerli sözcüklerimiz diriltilmeyi bekliyor.
Sizden dilediğim şu ki; bu konuyu es geçerek, zaten tarihin derinliklerinde epey bir zamandır yer etmiş olan bu sözcükleri, bir de bu kutlu yerliğin derinliklerine gömmeyin. Onlara layık oldukları yeri verelim.

[Toygun]

Değerli derlemeniz için teşekkürler... En yakın zamanda inceleyeceğim.

[kavurt]

paylaşım için sağolun. kimilerini kullanmaya başlamışız. ötekileri de kullanalım.

[Baturalptürk]

Bir noktayı ele almak istiyorum. İletide "abarn" diye bir sözcükten bahsedilmiş. Bu sitenin içinde bulunan "Divanü Lügati't-Türk" dosyasında bu sözcük sehven "abarn" yazılmış. Ancak sözcüğün doğrusu "abang"dır. İsterseniz TDK'den de teyit edebilirsiniz. Başkaca "abam, aban, apam, abanğ, avang vb." biçimleri de aynı sözcüğün türevlerinden. Bir örnek de verebiliriz Uygur Türkçesi'nden:
"abanğ etkü polza pu pekler (şayet bu beyler iyi olursa)"Bundan başka "şimdi" anlamında da kullanımı varmış. Örneğin "apam birök (şimdi fakat, kaldı ki)" gibi bir öbek de bulunuyormuş.

Bütün bu açıklamaların ışığında, ben Farsça kökenli kelimemiz "eğer" ile bağlantı göremedim. Ancak "abañ" sözcüğünün etimolojisini de bilmiyorum.

[Tansık]

Uyarınız için teşekkürler. Belirttiğiniz üzre TDK'ya baktım ve ''abarn''ın değil ''abang''ın kayda geçildiğini gördüm. Ama tuhaftır ki bu yerlikte bulunan DLT de zaten TDK'nın yayınıdır. Dediğiniz gibi bir yanlışlık söz konusu ise bu yanlış TDK'ya aittir ve dizelgedeki düzeltme tarafımdan yapılacaktır.

Ek: Sayın Baturalptürk,
Düşündüm ve sizin sözünü ettiğiniz ''abang'' ile benim dizelgede yer verdiğim ''abarn''ın aynı sözcükler olduğu; herhangi bir yanlışlık olmadığı kanısına vardım. Demesi ''abang'' ''abarn''ın bir başka yoldan evrilmesi ile oluşmuş.
Dizelgeyi düzenler iken ''n'' sesinin genizcil olup olmadığına hiç dikkat etmemiştim, hata mı ettim bilmiyorum. İşte buradaki ''abarn''ın sonundaki ses ''genizcil n'' dediğimiz sestir. Bu durumda mahut sözcüğümüzü *abarng biçiminde yazabiliriz. ''r'' sesinin düşmesi ise dilimizdeki benzer birçok örneğiyle açıklanabilir.
Demesi ''abarn''ın ''eğer''e evrilmesi yönündeki savımın halen arkasındayım.

[Baturalptürk]

"Abarn" sözcüğü bu sitedeki yayın dışında hangi kaynakta geçiyor?
Ben lehçelerin pek çoğunu inceledim ve pek çok türev olduğu hâlde "abarn" diye bir kelime göremedim.

[Temirbek]

Bu şekilde topluca yazıldığında pekçok sözcük arada yoyunuyor (harcanıyor). Birbirleriyle ilişkili sözcükler bir arada verilebilir ancak her sözcüğün üzerinde tek tek durulması daha iyi olur.

[Tansık]

Konu kalabalığı oluşturmamak maksadıyla tek bir başlık altında toplayıp çalışmaları o başlık altında yürütelim istemiştim. Ama dediğiniz gibi gruplandırarak veya her sözcüğü ayrı bir konu başlığı altında irdeleyerek de yapabiliriz.
Yerlik içerisindeki herhangi bir üye de önayak olabilir bu işe.

[Tözkoparan]

"ihmal edilmek", "yubalmak" ise, "ihmal etmek", "yubamak" mıdır?

[Gökbey]

"ihmal edilmek", "yubalmak" ise, "ihmal etmek", "yubamak" mıdır?

Evet, Azerbaycan'da, Türkiye'nin de birkaç yerinde kullanımdadır; yubanmak, yubatmak...

[Tözkoparan]

Çerlik! Çerlik çok önemli. "Çerlik"e dikkat ediniz. "Çerlik" kullanılmalı.

[huseyincarpanali]

c,v,p,h,z,r,l,m,n,ş,f,ğ harfleri ile Türkçe sözcük başlamaz diye biliyorum.Ayrıca Türkçe sözcüklerde f,h,j harfleride bulunmaz ama bazı harf değişimleri ile sağlanabiliyor.

[birtancazin_]

c,v,p,h,z,r,l,m,n,ş,f,ğ harfleri ile Türkçe sözcük başlamaz diye biliyorum.Ayrıca Türkçe sözcüklerde f,h,j harfleride bulunmaz ama bazı harf değişimleri ile sağlanabiliyor.

Eski donemden beri lehce farki olan ya da olmayan halleriyle c sesi vardir.
Cıdamak...sabretmek
var ver vur
ufak yufka öfke
hakan han hayır gibi..
onturkcede h sesi var haar höör gibi
höýük de yine anadoludan.

[Oktay D.]

huseyincarpanali adlı üyemiziñ kast éttiği şey Türkiye Türkçesidir sanıyorum.