+dAş/+tAş mı yoksa +daş/+taş mı?

[Oktay D.]

Benim bildiğim sesteş < seste eş. Talat Tekin'iŋ bir yazısında sestaş olmalı diyor, ayrıntı vermiyor. Bu ekiŋ kökenini bilen gören duyan var mı?

[Kuşhan]

TDK'nin yerliğinde "Büyük Ünlü Uyumu" konusunda böyle bir bilgi geçiyor.

-daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.

[Oktay D.]

İşte neden? Durduk yere öyle olamaz, bir olay vardır kesinlikle de ben bilemedim.

[Oktay D.]

kardeş sözcüğü Anadolu ağzında kardaş olarak geçiyor, o da Eski Türkçe (Uygurca) karındaş sözcüğünden geliyormuş. 1000 yıl öncesinde bile ek bileşik, özünde +da eş açıklaması, halk kökenlemesi olabilir. Diğer sözcükleriŋ tümü Türkiye Türkçesine ait sanıyorum, erken dönemlerde başka izine denk gelemedim.

[ingichka]

Bu ek Türkçedeki uyum dışı eklerden birisidir aslında mesela gönüldaş sözü var gönüldeş sözü yok. Sesteş gibi bazı sözcükler istisnadır.

[ingichka]

Sonradan baktım da internette gönüldeş şekline de rastlanıyormuş belki tali olarak bu şekli de ortaya çıkmıştır.

[ingichka]

Türk lehçelerinde bir-iki örneğe baktım ek Azerbaycan, Özbek ve Uygur Türkçelerinde uyumdışı (Özbek Türkçesinde ses uyumu kuralına hemen hemen hiç uyulmuyor zaten) diğer lehçelerde ses uyumuna uyuyor gibi. Eski Anadolu Türkçesinde çoğu kez uyuma bağlıymış: kardaş, karındaş, göñüldeş, yoldaş, beñdeş ama dindaş gibi uyumdışı örnekler de var.

[Oktay D.]

Bu bilgiler tamam da, kökeni ne bu ekiŋ? Neden uyumsuzluğu bulunuyor?

Örneğin, olumsuzluk eki -mA-'nın neden vurguyu öncesindeki heceye taşıdığını biliyoruz (bknz Talat Tekin, "Olumsuzluk eki -ma-/-me-'nin Etimolojisi", Makaleler 1: Altayistik).

[ingichka]

Muharrem Ergin'e göre ek EAT devrinde vokal ve konsonant uyumlarına bağlı olarak 4 şekilliymiş: -daş, -deş, -taş, -teş. Sonradan çok şekilliliğini kaybetmiş ve -daş şeklinde kullanıla gelmiş. (Belki bunda Çağatay Türkçesinin bir etkisi vardır?). Bazı ince şekillerinin görülmesinde -ş ünsüzünün inceltici olmasının etkisinin bulunabileceğini yazmış.

[Bengitaşlarındili]

Bir çok yerde bu -daş ekinin -da bulunma eki ve eş sözünün bileşiminden oluştuğunu okudum. Kaynak ise verilmiyor. Anlam göze alındığında açıklama yanlış görünmüyor. Bu nedenle  -daş ekinin önceden ünlü uyumuna tabi olduğunu daha sonra bu özelliğini yitirdiği düşünülebilir. Diğer Türk dillerinde bu ekin durumunu gözden geçirmeli

[Oktay D.]

Hiç olmadı, eğer +dA eş doğru değilse, yeni bir yapı önerebiliriz: +dA eş > +dAş. Bunuŋ da ünlü uyumuna uyması işten bile değil

[ingichka]

Bu ek +da ile eş sözcüğünün birleşmesinden oluşmuşsa bile zamanla ilk şeklinden uzaklaşmış gibi görünüyor. Örneğin Kazak Türkçesinde pikirde "fikirde" denmesine karşın pikirles "fikirdaş, hemfikir" deniyor.

[Bi50likdaha]

İşteş , sesteş , sözdeş , oydaş , özdeş gibi kullanımlar uyuyor ses uyumuna.
Bence ses uyumu olmalı ulatı olmak zorunda Türkçenin en temel kuralı düzeni bence ses düzeni yitirilmemesi geren bir özellik.

[Oktay D.]

İşteş , sesteş , sözdeş , oydaş , özdeş gibi kullanımlar uyuyor ses uyumuna.
Bence ses uyumu olmalı ulatı olmak zorunda Türkçenin en temel kuralı düzeni bence ses düzeni yitirilmemesi geren bir özellik.

Onlar, ékiñ ses uyumuna uyduğu sanısıyla türetilmiş sözcükler. meslektaş, ülküdaş, köktaş gibi çok az daha eski sözcüklerden añlıyoruz ki bu ék ses uyumuna hâlen uymuyor.

Ayrıca Türkçede ses uyumu temel olsa da her ék ses uyumuna uymaz. Örneğin 3. kişi iyelik éki olan +(s)X éki (ör: Türkçesi Varken), Eski Türkçede yalñızca +(s)i biçimindedir [Tekin, 2003]. Sözcükken ékleşen öğeler de geñelde ses uyumuna uymaz. Bugünkü öykücü geçmiş zaman éki +mXş, yiñe Eski Türkçede yalñızca +miş olarak geçer [Tekin, 2008]. Orkun yazıtlarında, Irk bitig'de örneğin sürekli bolmiş, kılınmiş, olurmiş gibi örnekler bulunur.

[Bi50likdaha]

Köktaş ve ülküdaş yeni üretim. Deği mi sanki 

ırk bitik elime geçti eve cidden öyle kullanılmış