otomatik

[Temirbek]

İşlengen : kendi kendine işleyen, otomatik (?)

[Oktay D.]

Eski Türkçeniñ +gen/+gan eki bugün +an/-en eylemsi ekidir. Neden türetimlerimizde Oğuz Türkçesi dönüşümlerinden payını alan yumuşayıp düşmüş /g/ sesini sokuşturuyoruz?

işlengen değil işlenen.

Ben bu otomatik sözcüğü için uygun olanıñ sāde bir karşılık olarak kendinden olması gerektiğini düşünüyorum:
"kendinden çamaşır makinesi"
"kendinden pilot"
"Bu gördüğünüz araçta her şey kendindendir"
Belki de özünden" diyebiliriz:
"özünden çamaşır makinesi"
"özünden pilot"
"Bu gördüğünüz araçta her şey özündendir"
Ya da özdem[1] demeli:
"özdem çamaşır makinesi"
"özdem pilot"
"Bu gördüğünüz araçta her şey özdemdir"

Dipçe.
[1] özdem < özde- (öz etmek, otomatikleştirmek) < öz (kendi)

[Boraan]

Oktay Sinanoğlu hocamızın ''otomatik'' için önerdiği karşılık sanırım ''özişler''di, ben  bunu kullanıyorum uzun süredir.

[bensay]

Benim anlayışımca "-en, -gen" ikisi de eşoğurlu olarak kullanılabilecek iki ayrı türeme olanağıdır. Değme iki biçimde de sözcüklerimiz vardır. Yaşamayan kimi ek ile kökleri bile diriltme ülküsü edinmişken yaşayan bu iki ekimizden birini atmamız çelişik gözükmektedir. Ayrıca, böyle bir tutum içine girilecekse tüm yaşayan örneklerde bu gen/en dönüşümü yapılırsa bir tutarlılık söz konusu olabilir.

[Gökbey]

Eski Türkçeniñ +gen/+gan eki bugün +an/-en eylemsi ekidir. Neden türetimlerimizde Oğuz Türkçesi dönüşümlerinden payını alan yumuşayıp düşmüş /g/ sesini sokuşturuyoruz?

işlengen değil işlenen.

"İşlenen boncukları masanın üstüne bırak"

Burada, boncukların başka biri tarafında işlenmiş/üzerinde çalışılmış olduğu anlamı bulunuyor.

"İşlengen boncukları masanın üstüne bırak"

Burada da (İşlengen boncuk) ; kendi kendi işleyen boncuk anlamı var.

Sindirgen : Sindiren
Ayırgan : Ayıran
Üretgen : Üreten ... gibi örneklerde de birbirlerini aratmıyorlar.

Eklerimizi atmak konusunda Oktay Bey'e katılmıyorum.
Çünkü kimi yerlerde anlam karmaşası doğabiliyor. Bu durumda -en/-an yerine -gen/-gan yada -gen/-gan yerine -en/-an eklerini kullanarak sorunu çözeriz.

[Oktay D.]

Benim yaptığım ek atmak değildir; "iki" dediğiniz ek bir tanedir, sadece dilde tutarlı olunmasını yeğliyorum. Zaten Türkçede ekten bol ne vār? +gen yerine başka bir ek bulmak zor değil.

[bensay]

"Türkçe kullanıcısına istediği sözcüğü seçme olanağı verir" sözünü sanırım sizden duymuştum. Yukarıdaki durum bu olanağı bir kısırlaştırır gibi durmaktadır. Kimi sözcüklerde -gen'li türetim, kimilerinde de -en'li türevler daha çok beğeni toplayabilecek sesillikte olabilirler. Ayrıca arada bir işlev ayrımsılaşması da oluşmakta gibidir. Ki, -gen'li biçim daha çok bir niteç oluştururken, -en'li biçim daha çok ad türevleri veren bir sonuç doğurmakta gibidir.

[Oktay D.]

Evet, o söz benim. Sizi zorladığımı mı düşünüyorsunuz? 

-gen'li biçim daha çok bir niteç oluştururken, -en'li biçim daha çok ad türevleri veren bir sonuç doğurmakta gibidir.

Tam olarak öyle mi? -en eylemsi ekidir, sıfat yapar. -gen ise hiç eylemsi olarak kullanılmamıştır:

"sandalyeye oturgan adam" yerine "sandalyeye oturan adam" deriz ama "alıngan biriydi" yerine "alınan biriydi" demeyiz (nedense).

[Temirbek]

Ben bu otomatik sözcüğü için uygun olanıñ sāde bir karşılık olarak kendinden olması gerektiğini düşünüyorum:
"kendinden çamaşır makinesi"
"kendinden pilot"
"Bu gördüğünüz araçta her şey kendindendir"

Evet kendinden de kullanılabilir.

[Oktay D.]

ancak bugün -gan dediğim gibi süreklilik, abartı vb. anlamı katıyor ilgili eyleme.

Böyle bir ayrım olduğunu düşünmiyorum, iki ek de aynı işlevdedir. Fuat Bozkurt'uñ kitabından Oğuzca bölümünden alıntı yapayım[1]:

-an/-en: Belirli durum ortacı yapar. Bu sözcükler ad ve sıfat olarak kullanılırlar.
[...]
-r/-maz: Şimdiki ve gelecek zamanı da kapsayan belirsiz geniş zaman ortacı yapar: -an/-en geniş zaman ortacına göre bir işin daha sürekliliğini, onun özelliklerini yansıtır:

-gın, -gan, gibi eklerle kullanılan sözcükleriñ hepsi Türkiye Türkçesine özgüdür, Dil devrimi veya sonrasında ya Eski Türkçeden ya diğer Türkçelerden ya da baştan türetilerek söz varlığına girmiştir. Özellikle 1944 yılı yapılan türetimlerde çok dikkatli olunmamış ve birçok istisna kaydedilmiş görünüyor ne yazık ki. Bu hataları düzeltmeli mi, bilmiyorum. Belki de böyle kabul etmeliyiz.

Dipçe.
[1] Fuat Bozkurt, "Türklerin Dili", kapı yayınları, "Oğuzca" bölümü, sayfa 362.

[bensay]

Gözerimli olunursa -en ekinin -gen ekinden dönüşük olmadığını savlamadım. Yine gözerim çekmek istediğim "düzen, sıçan" gibi sözcüklerdir. Bir adlaşma söz konusudur bu sözcüklerde. Düzen sözcüğünün ilk biçiminin "düzgen" olup olmadığını bilmesemde "sıçan" sözcüğünün "şıçgan" sözünden dönüşük olduğunu biliyorum. Demek istediğim "g" düşümlü biçimi daha adlaşmaya yakın durmaktadır, ya da bana öyle geliyor.

[Oktay D.]

Dediğinizi añladığımı sanıyorum. Ne ki bu, ekten kaynaklanmıyor. Sıfatlar adlaşabilir. Bu yayıldık bir şey. Bir sıfat tamlamasında tamlayan belirleyici olduğunda o sıfat adlaşır.

Eskin +gan eki de zamanında sıfatlar türetmiş ve adlaşmış. Dil devriminden sonra (özellikle 1940'larda) bazı ekler eskin biçimleriyle kullanıldı, bazen de ekler gerçek işlevlerinde kullanılmadı. Nişanyan, sırf bu nedenlerle "Türkçe, eñ istisnālı dillerden biridir" demiştir. Diğer Türk dilleri bu kadar istisnā taşımaz genelde (tabi bence buna karşın Türkçeye hālā istisnālı dil denilmesine biñ tanık ister!).

Neyse, sorun zaten +gan ya da +an olması değil, ben işlengen'i beğenmedim ama çıkış mantığı (+n- dönüşlü çatı ekiniñ kullanılması) oldukça usayatkın.

[uzunöykü]

'Dışardaki adam' gözüyle bakacak olursam

İşlenen: Başkası tarafından işlenen anlamı verirken

İşlengen:Kendi kendine işleme/işlenme özelliği olan anlamındadır.(-oto

öneki) Arada ayrım vardır, bu da bir varsıllıktır bence korunmalı +gan +an ile

birlikte sürdürülebilir.

[Oktay D.]

işlenmek, özünde başkası tarafından işleme añlamı içermez ki. Buradaki +n- eki bir kere dönüşlü çatı ekidir, kendine dönük yapma añlamı katar, biliyorsuñuz. Bazen soñ hecesinde /L/ olan eylemlere +l- edilgen eki gelemediği için +n+l- olur, bazen de sadece +n- olur:
"Matematikten beş konu işlendi" (aslında "işlenildi")
"Matematikten beş konu işleldi" (bu eskin bir kullanımdır)

işlenen/işlengen: kendi kendine işleyen
işlenilen/işlenilgen: edilgen olarak işleyen

[Boraan]

Benim anlayışımca "-en, -gen" ikisi de eşoğurlu olarak kullanılabilecek iki ayrı türeme olanağıdır. Değme iki biçimde de sözcüklerimiz vardır. Yaşamayan kimi ek ile kökleri bile diriltme ülküsü edinmişken yaşayan bu iki ekimizden birini atmamız çelişik gözükmektedir. Ayrıca, böyle bir tutum içine girilecekse tüm yaşayan örneklerde bu gen/en dönüşümü yapılırsa bir tutarlılık söz konusu olabilir.

  Bu görüşe katılıyorum  kimi yerde kullanımlarda gen/ gan ekini daha uygun kullanabiliyorken kimi  yerde  farklılıklar ortaya çıkabiliyor.

Sıkılgan ve sıkılan arasındaki anlam farklılıkları gibi değişmeceli ile edilgen olan iki kesi yapı ortaya koymuş.Bir benzerinde daha atılgan ile atılan örneğini verebiliriz.Eylemsi dışında kurulmuş adlandırmaların da  gözerilmesi  ve  yapısal  ayrılıklara  kullanım alışkanlığıyla bakmak gerektiğini düşünüyorum.