ımıl, umul

[Oktay D.]

"Meaning: 1 gentle, quiet 2 to love, desire, rejoice 3 politeness 4 beloved 5 to be quiet"
Turkish: ɨmɨl, umul 1 (dial.)

1. nazik , naif , sessiz 2. sevme , arzu , çok sevinme(memnun olma) 3. kibarlık 4. sevilen , sevik 5. sessiz olma.

http://starling.rinet.ru/cgi-bin/respon ... oot=config

"amraq" örneği var altta Uygurca olarak , ki acaba dilimizde kalan "emre , emrah " ile alakalı olan sözün Anadolu'da kalmış olan hali mi ?

[Boraan]

Umul umul > Usul Usul demekmiş.

[Oğuzosis]

Uygurcadaki söz Eski Türkçe "amra-" fiilinden gelmiş olabilir. Söz "sev-" anlamında, "sevilen" demek olabilir. Ve bu anlamdan başka anlamlar kazanabilir.

[Oktay D.]

İlk Türkçe *hamıl sözcüğünden gelmiştir çünkü bugün h-'lerini tek koruyan Türkçe olan Halaççada havul biçimindedir. Sözcük, Eski Türkçede /m/ etkisiyle ve /h/ sesini düşürerek amul olmuştur.

Ayrıca h- sesiniñ y- ile nöbetleşmesi yüzünden Türkiye Türkçesinde *yımıl > ımıl biçimine ve /m/ étkisiyle de umul biçimine varmıştır.

Eski Türkçe amıra- "sévmek, aşık olmak" ile köktaş. Kimileri amıra- sözcüğünü Latince amor sözcüğüyle birleştirmek istese de amıl sözcüğü bu savı çürütür durumdadır.

Eğer *hamıra- sözcüğündeki ek, +A- ekiyse, gériye kalan *hamır "nazik olma" sözcüğünüñ, aradaki /ı/ sesiniñ vurgusuz olması da göz öñüne alınarak, **ham- "nazik olmak" diye bir eylemden -r geñiş zaman ekiyle türemiş olması beklenebilir. Bu eyleme de eylemden ad yapan -L eki geldiğinde *hamıl "nazik, sessiz" > amıl "nazik, sessiz" türemiş olabilir.

[ulduzéver]

emre sözcüğü de işte amıramaktan mı türetilmiş? Öyleyse amıra- › emre- mi diye uyarlanmalı?

[Oktay D.]

Evet, ondan türemiş. Tam olarak emre- olmaz ama yañlış da sayılmaz. Biraz muğlak bir yanıt oldu Açıklayayım:

Eski Türkçe amırag, amırak "aşık, sevgili" sözcükleri Anadolu Türkçesinde sırasıyla émre, émrah "aşık" olmuşlardır. Öte yandan Eski Türkçe amıran- "kendi içinde sevmek, gıpta étmek" sözcüğü de émren- "imrenmek" olmuştur, İstanbul Türkçesinde kapalı e sesi daha çok daralarak imren- biçimine gelmiştir.

Bu durumda benim görüşümce amıra- sözcüğü émre- olarak uyarlanmalıdır ancak imren- sözcüğü de émren- olarak yéñiden yazıma uyarlanmalıdır. Bu tür yazım düzeltmeleri Cumhuriyet tarihi boyunca birçok kéz olmuştur, okunuşunda çok büyük bir değişiklik yaratmayacaktır çünkü zaten /é/ sesi /i/ ile /e/ arasında bir sestir. Elbette bu benim görüşüm, eñ azından ben böyle kullanıyorum.

Burada amıra- > émre- olurken a > é gibi bir dönüşüm varmış gibi görünse de özünde buradaki dönüşüm bu değildir. Çünkü sözcüğüñ İlk Türkçe biçiminde *h- vardır ve bu ses yiterken y- ile nöbetleşir. Örneğin hırak "uzak" sözcüğünüñ Eski Türkçe hem ırak hem yırak biçimleri kaydedilmiştir (bu tür örnekler çoğaltılabilir). Burada da -yukarıda söylediğime beñzer olarak- İlk Türkçe *hamıra- sözcüğü *yemre- üzerinden émre- olmuş olduğundan özünde *ha- > *ye > é- dönüşümü söz koñusu olmuştur.

[ulduzéver]

İlk Türkçe *hamıl sözcüğünden gelmiştir çünkü bugün h-'lerini tek koruyan Türkçe olan Halaççada havul biçimindedir. Sözcük, Eski Türkçede /m/ etkisiyle ve /h/ sesini düşürerek amul olmuştur.

Ayrıca h- sesiniñ y- ile nöbetleşmesi yüzünden Türkiye Türkçesinde *yımıl > ımıl biçimine ve /m/ étkisiyle de umul biçimine varmıştır.

Eski Türkçe amıra- "sévmek, aşık olmak" ile köktaş. Kimileri amıra- sözcüğünü Latince amor sözcüğüyle birleştirmek istese de amıl sözcüğü bu savı çürütür durumdadır.


Eğer *hamıra- sözcüğündeki ek, +A- ekiyse, gériye kalan *hamır "nazik olma" sözcüğünüñ, aradaki /ı/ sesiniñ vurgusuz olması da göz öñüne alınarak, **ham- "nazik olmak" diye bir eylemden -r geñiş zaman ekiyle türemiş olması beklenebilir. Bu eyleme de eylemden ad yapan -L eki geldiğinde *hamıl "nazik, sessiz" > amıl "nazik, sessiz" türemiş olabilir.

Sonuçta amul › umul diye uyarlanırsa amrulmak da umrulmak mı diye uyarlanır?

[Oktay D.]

Hayır çünkü amul > umul olması ikinci hecedeki m ve u sesleriniñ gérileyici beñzeşmesinden kaynaklı. Oysa amrag ve amrak sözcükleri émre ve émrah olmuşlar, ayrıca amran- ise émren-/imren- olmuş.

Bu nedenle amral- > émrel- olur.

[ulduzéver]

KBdeki Amrul- eylemini kastetmiştim
26 Neteglikke kirme küdezgil köŋül,
barıŋa bütün bolğıl amrul amul

Niteliğe girme güt gönülü
Var[lık]ına inan amrul? umul

"Amrul amul"u netürlü çevirebiliriz? Birebir "Sakin et sakin" olur. Nasıl olmalı. Bunu uyarlamada nasıl yazmalıyız?

[Oktay D.]

amrul nedir tam bilemedim. Özgün metinde nasıl yazılmış bakmam gérekiyor, belki yañlış yazım vardır? Başka nerede böyle bir sözcük geçiyor, onu da bilmiyorum.

[ulduzéver]

Yanlış değil. Sözlüğüm kaynaksız olsa da ETde de amrul- (çekilmek, yatışmak, dinmek , senmek) diye buldum. .
Bu da Emek Üşenmez'in KT sözlüğünde:

amrul- Sükûna kavuşmak, sakinleşmek, yatışmak. (KB, KT)

amurt- 1. Bir şeyi yatıştırmak. (DLT III), 2. (Ses) alçaltmak, kısmak. (KT)

amruş- Huzura kavuşmak. (KT)
amruşmaķ Huzur, güven. (KT)

Amur- diye bir kökten gelmiş. Ötesini bilmiyorum

[Oktay D.]

Hmm. O halde yukarıda varsaydığım **ham- "nazik, sessiz olmak" eylemine ettirgen çatı ardından da edilgen çatı gelmiş olabilir, tıpkı *had- "ayrı olmak" > adır- "ayırmak" > adrıl- "ayrılmak" gibi.

[ulduzéver]

Sanırım umur- umrul- diye uyarlanmalı. Ancak amır- amrıl- da olabilir

[Oktay D.]

umur- belki ancak umrul- olması zor. émir- biçiminde olması beklenir

Dérleme Sözlüğünde imir- sözcüğünü buldum olasılıkla émir- biçiminden daralmış. Kısıtlı da olsa aynı añlamda ımır- biçimi de bulunduğundan bu sözcüğüñ söz koñusu amır- sözcüğünden geldiği görülebilir.

imirmek
İçi geçmek, yarı uyur yarı uyanık olmak.
*Çeşme -İzmir
*Ermenek -Konya
İncekum, Çarıklar *Silifke -İçel
*Alanya -Antalya

ımırmak
Uyuklamak
*Karaisalı -Adana

[ulduzéver]

bir de aynı kökten ımızgamak (hafifçe uyuklamak) var. Şimdi hangi biçimde uyarlanır?