dikkat, bahane, mazeret

[TürkçeSözlük78]

son dönemde "gönlalışlarımı sunarım" sözünü deniyorum, "özür dilerim" yerine

"Gönül alışlarımı sunarım" mı demek istediniz burada? Yazım yanlışı yapmışsınız gibi gözüküyor da. Nereden geldiğini anlayamadım, açıklarsanız sevinirim.

[ulduzéver]

Bu arada abay sözcüğü hem öbür Türkçelerde geçen hem Ataç'ın kullandığı hem de Aktarma Sözlüğü'nde geçen bir sözcüktür.

abay sözcüğü ağızlarda şaşma ve korku ünlemi olarak kullanılmakta, Kırım Tatarcasında da abayla- "fark étmek, añlamak" démek. İki sözcüğüñ ayrık olması olanaklı. Niyekim ağızlardaki abay tekçe bir doğasal ünlemdir. Ondan öte, başka Türk dillerinde abay biçimindedir diye aynı biçimi aktaramayız. Aktarma Sözlüğü de öyle çok arkayınlanılabilen sözlük değil. Bir abaymak yazmış bir abaylamak. Böyle bir çok âdla eylemi karıştırmıştır.

[tomdaş]

avaylamak.png (7.03 KiB) 1813 kéz görüntülendi

[ulduzéver]

avay sözcüğü Orta Türkçe awag "nâz, kapris" sözcüğüne dayanır. avaylamak ingilizce pamper "nâz ve nimet içinde büyütmek" eylemine iyi bir karşılıktır ancak burda tartışılan abay sözcüğü başkadır.

[tomdaş]

avaylamoq.png (7.63 KiB) 1807 kéz görüntülendi

[ulduzéver]

Özbekçe eveyle- "korumak, güvenini sağlamak" eylemi de işte yukarıda söz éttiğim "nâz ve nimet içinde büyütmek" añlamından biraz kaymış gibi bir durumda ancak bunu örnek getirmeñizle avayla- sözcüğünüñ dikkat étmek añlamına geldiğini mi savunsuyorsuñuz?
Tatarcada abaylaw "dikkat étmek, farkına varmak" sözcüğünü buldum ancak yine avay "nâz" ve avayla- "nâz ve nimet içinde büyütmek, güvenini sağlamak, korumak" sözcükleriyle añlam bağı kuramadım.

[tomdaş]

AVAYLA- 'ehtiyot qil-’. Seni a v a y l a b oʻs-tirdim. Bu feʼl asli ayrim turkiy tillarda, shu jum-ladan qirgʻiz tilida mustaqil ishlatilib, 'ehtiyotkor-lik' maʼnosini anglatuvchi abay otidan (КРС, 17) -la qoʻshimchasi bilan yasalgan; keyinchalik oʻzbek tilida ikki unli oraligʻidagi b undoshi v undoshiga, a unli-lari esa ä unlilariga almashgan: abay + la = abayla-> äväylä-.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild)

[TürkçeSözlük78]

Sudan neden

Bahane

[ulduzéver]

Kelime Kökeni
Farsça bahāne بهانه "gerçek gerekçeyi gizlemek için ileri sürülen sebep" sözcüğünden alıntıdır. Farsça sözcük Orta Farsça (Pehlevice veya Partça) aynı anlama gelen vahānak sözcüğünden evrilmiştir. Bu sözcük Eski Farsça vahāna- "örtü" sözcüğünden evrilmiştir. Eski Farsça sözcük Avesta (Zend) dilinde vah-, vaŋhna "örtü, giysi" sözcüğü ile eş kökenlidir. (Nişanyan)

Öñerilerde bahâne için nedensi sözcüğünü beğendim. Bahâne "uydurma sebep" démeli gérçek olmayan sebep añlamında. +sİ eki orada beñzerlik añlamı katmışsa doğru bir türetim öñerilmiş démek.
Mazeret ve özür kavramları ise "1. gérçek sebep" "2. gérçek sebepten dolayı dilenilen bağış" añlamlarında.
Birinci añlamda

nedenlik

mazeret, özür

Elbette bu añlamda daha çok özür sözcüğü işletilir.

- "Bugün bu işi yapamayacağım, nedenliğim vâr"

İkinci añlamda ise

géçiriş

mazeret, özür

- "Bugün bu işi yapamayacağım, nedenliğim vâr bu yüzden géçiriş diliyorum"

- "Bu işi yapmaktan kaçmak için nedenliğim vâr déme, nedensidir!"

[datadeveb]

öz

dikkat

ö anlam köküne gelen -z eki şu etkiyi yapar.

ö-z (her varlığı eşleştirir, ortaklaştırır ve ö ye alır. Ö düşüncenin kaynak taşıdır, bir çiti bile yoktur.)

özlü

dikkatli

özveri

kendini adama, dikkat verme

özlü sözler

dikkatle oluşturulmuş şaşırtıcı özellikteki sözler

özlü ol

dikkatli ol

özünü ver

dikkatini ver

özlemek

dikkat eninde bir şeyi eksik görmek

TDK diyor ki özveri: Bir amaç uğruna veya gerçekleştirilmesi istenen herhangi bir şey için kendi çıkarlarından vazgeçme, fedakârlık

Örnek
"Aracı sürerken özünü ver. Özüğünü dağıtma ki sağ olarak yolu bitirelim. Sana yol boyunca özlü sözler söyledim. Özlü olmaz isen ikimizde yarın yaşamıyor olabiliriz. Özverilisin. Özlettirme bizi bekleyenleri. Öz et kırmızı ışık yandı."

[Yiğit98]

Abay = Dikkat
Abaylamak = Dikkat Etmek
Abaylı = Dikkatli(Kırgız Türkçesi'nden)

Dil Devrimi'nde de bu sözcük benimsenmiştir.

Bahane içinse en başta Divanü Lügatit Türk'te bulunan 'tıldag' sözü gelir. Bu "bahane, sebep" anlamındadır. Bunu kadının avret yeri anlamına gelen bugün de kullanılan "dılak<tılak" sözcüğüyle karıştırmamak gerekir. Bu sözcüğü günümüze uyarlamamız lazım elbette.Bundan başka:

*ıldırgıç: İleri sürülen neden. (Derleme Sözlüğü)
*sıltav: Sözde neden, bahane. (Derleme Sözlüğü)

abay ... Ondan öte, başka Türk dillerinde abay biçimindedir diye aynı biçimi aktaramayız. Aktarma Sözlüğü de öyle çok arkayınlanılabilen sözlük değil. Bir abaymak yazmış bir abaylamak. Böyle bir çok âdla eylemi karıştırmıştır.

1-Abay sözcüğünü Türkiye türkçesine nite aktarabiliriz?
2- Duyuru yapılırkenki "Dikkat dikkat" ikilemesine karşılık ne diyebiliriz?

Abay dışında toplamak gerekirse:

Bahane: Nedensi, kaçımsama, sözde, gerekçe

Bahane öne sürmek: Kaçımsamak

Bahane üretmek: Nedensi, kaçımsamak

Dikkat: Bakarak olma, gözlemek, tanı, sakınma, odaklanma

Dikkatli olmak: Sakınmak

Dikkat etmek: Bakarak olmak, sakınmak

Dikkat vermek: Odaklanmak

Diyebiliriz sanırım.

Örnek:
Dikkat edin, o birden gelebilir: Bakarak olun, o birden gelebilir.
Dikkatinizi buraya verin: Odaklanın
Gibi...

[Yiğit98]

Dikkat çekmek, dikkati üzerinde toplamak: İlgi odağı olmak